“Совутгич она” назарияси ва унинг ҳозирги ҳаётда қўлланилиши

“Совутгич она” назарияси ғалати ва мавҳум бўлиб туюлиши мумкин, аммо чуқур психологик маънога эга. У ҳозирги даврда одамлар ўртасидаги ўзаро муносабатларнинг муҳим жиҳатларини акс эттиради.

“Совутгич она” назариясининг моҳияти

“Совутгич она” назарияси биринчи марта 1970-йилларнинг охирида психология фанига киритилган бўлиб, оналар ва уларнинг болалари ўртасидаги муносабатларни ҳамда бу муносабатларнинг келажакдаги шахсият хусусиятларига таъсирини ўрганувчи тадқиқотлар орқали машҳур. Бу назария метафорага асосланган бўлиб, оналарча ғамхўрлик, ҳиссий яқинлик ва меҳрни англатади, совутгич эса барқарорлик, ресурслар ҳамда ишончлилик манбаи эса-да, айни пайтда ҳиссий боғлиқлик манбаи бўла олмайди.

Содда қилиб айтганда, айрим ҳолларда оилада она (ёки ота-она) боласи учун шунчаки совутгичга ўхшайди: ҳамма керакли овқатлар ва нарсалар бор, яъни болани моддий таъминлаб қўяди, бироқ фарзандига меҳр бермайди, ҳиссий мулоқот ўрнатгиси келмайди ёки моддий таъминлаб қўйишнинг ўзи етарли деб ўйлайди. Ёхуд меҳр бергиси келса-да, иш ва бошқа ташвишлар билан бунга вақт ажрата олмайди.

Чуқурроқ маънода, бу назария она-боланинг (ва кейинчалик катталар) ҳаётида ўйнаши мумкин бўлган иккита қарама-қарши ролни кўриб чиқади. Биринчи рол – бу ишонч ва хавфсизликни таъминлайдиган "илиқ", ҳиссий ва ғамхўр шахс. Иккинчиси – "совуқ", бегоналаштирилган рол, бу ерда она уйдаги совутгич каби кўпроқ функционал элементга айланади, Лекин у кучли ҳис-туйғуларни келтириб чиқармайди.

Назариянинг шахс ривожланишига таъсири

“Совутгич она” метафораси оиладаги ҳиссий алоқанинг ҳиссий ва жисмоний етишмаслиги келажакда инсонга қандай таъсир қилиши мумкинлигини тушунишга ёрдам беради. Оналари “совутгич” каби муносабатдаги болалар катта бўлганиларида яқин муносабатлар ўрнатиш, ҳиссий боғланишларни ривожлантириш ва ҳатто ишончни мустаҳкамлашда қийинчиликларга дуч келишлари мумкин.

Бироқ бу ҳар доим ҳам тўлиқ она меҳри етишмаслиги билан боғлиқ эмас. Ота-она кўпинча иш билан банд бўлган замонавий воқеликда, онаси, қалбидаги меҳрига қарамасдан, боласи билан ҳиссий алоқада "совуқ" бўлиб қоладиган вазиятлар пайдо бўлиши мумкин. Фарзандини моддий манфаатлар билан таъминлаш кифоя, деб ҳисоблаган она ҳар доим ҳам ўз вақтида ёки етарли даражада ҳиссий ёрдам кўрсатмайди.

Замонавий дунёда “совутгич она” назарияси

Сўнгги ўн йилликларда биз ижтимоий шароитдаги ўзгаришлар онанинг оиладаги роли ҳақидаги анъанавий ғояларга қандай таъсир қилганини кўрдик. Иқтисодий стресс, ҳаётнинг тез суръати, онлайн иш ва бошқа кўплаб омиллар оила ичидаги муносабатларга таъсир қилади. Барча жараёнлар тез-тез виртуал маконда содир бўладиган жадал технологик ривожланиш шароитида одамлар, айниқса, болалар бир-бирлари билан тўлиқ ўзаро таъсир қилиш қобилиятини йўқотиб, улар ўрнига "совуқ" ва рақамли боғланишларни намоён қилишади.

Масофадан ёки номунтазам иш кунида меҳнат қиладиган оналар учун ҳаётнинг фақат моддий томонига эътибор қаратиш устувор вазифага айланади. Ҳозирда кўплаб аёллар ўзларининг шахсий ва профессионал ҳаётлари ўртасида мувозанатни сақлаш муаммосига дуч келишмоқда. Бу эса онанинг оиладаги ҳиссий ёрдам бериш роли ўзгаришига олиб келди. 2023 йилги Gallup тадқиқотларига кўра, ишлайдиган оналарнинг 60% дан ортиғи ўз фарзандлари ва жуфтлари билан тўлиқ боғланиш учун вақт йўқлиги сабабли стрессни бошдан кечиради, бу эса “совутгич она” имижини эслатувчи муносабатларнинг шаклланишига олиб келади.

Бундан ташқари, Pew Research Center’нинг 2022 йилдаги маълумотларига кўра, АҚШдаги ота-оналарнинг 35 фоизи фарзандлари билан сифатли вақт ўтказмаслик ота-она тарбиясида дуч келадиган асосий муаммолардан бири эканини айтишган. Ушбу камчиликнинг таъсири нафақат оилада, балки болаларнинг бошқа одамлар билан кейинги муносабатларида ва уларнинг психологик ва ҳиссий ҳолатида ҳам акс этади.

Назариянинг амалий қўлланилиши

Катталар руҳияти ва ҳиссий ҳолатига босим ортиб бораётган шароитда “совутгич она” назарияси янада долзарб бўлиб қолади. Ўтган ўн йилликларда онанинг болаларни тарбиялашдаги роли ҳиссиётларнинг асосий манбаи бўлган бўлса, 2020-йилларда тенденциялар ўзгарди. Бундан ташқари, ижтимоий тармоқлар ва мессенжерларнинг ривожланиши билан болалар ва ўсмирлар тобора кўпроқ виртуал алоқалар жонли мулоқот ўрнини босадиган "совуқ" мулоқот муҳитига тушиб қолишмоқда.

Психологлар ва оила муносабатлари бўйича мутахассисларнинг таъкидлашича, психо-эмоционал саломатликни сақлаш учун нафақат болалар билан жисмонан бирга бўлиш, балки ҳиссий ўзаро таъсир қилиш учун вақт ажратиш ҳам муҳимдир. Психолог ва оилавий терапия бўйича мутахассисларнинг айтишича, болани ҳиссий қўллаб-қувватлаш – бу нафақат уни моддий неъматлар билан таъминлаш, балки, биринчи навбатда, эътибор, вақт, болани эшитиш ва тушуниш истаги ҳамдир.

“Совутгич она” назарияси, шунингдек, оила ичидаги ҳиссий ўзаро таъсирнинг етишмаслигига олиб келадиган оила динамикасини тушуниш учун ҳам муҳимдир. Фарзандлар оилада онаси уларнинг ҳиссий тарбиясида иштирок этмаса, уларда мулоқотда муаммолар пайдо бўлиши мумкин.

Назария қачон самара бермайди?

Оилада "совутгич она" муҳитини яратмаслик учун бу билимларни амалда қандай қўллаш мумкин? Aввало, замонавий оилалар ўзига хос муаммоларга дуч келаётганини тан олиш керак. Глобаллашув, ҳаёт суръатининг тезлашиб кетаётгани, масофадан ишлаш ва технологиялар таъсири натижасида юзага келган муаммолар болалар билан ҳиссий алоқани эътиборсиз қолдириш учун баҳона бўлмаслиги лозим.

Бу борада психологлар бир қатор тавсиялар ҳам беришади:

1. Болалар учун вақт ажратишни режалаштириш

Фарзандларингиз билан фаол мулоқот қилиш учун кунига камида 30 дақиқа вақт ажратиш керак. Бу шунчаки бирга ўйнаш ёки суҳбат тарзида ҳам бўлиши мумкин. Aмерика психология ассоциацияси тадқиқотларига кўра, ҳар оқшом фарзандларингиз билан мулоқот қилиш (масалан, китоб ўқиш ёки шунчаки гаплашиш) ишончни мустаҳкамлашга ва ҳиссий алоқани яхшилашга ёрдам беради.

2. Технологиялар мулоқот ўрнини тўлиқ эгалламаслиги керак

Замонавий технологиялар болалар ҳаётида муҳим рол ўйнаса-да, жонли мулоқот ва ҳиссий ёрдам ўрнини боса олмаслигини унутмаслик керак. Мобил қурилмалар ва компютерлар ўзаро таъсирнинг асосий манбаи эмас, балки бир-бирини тўлдирувчи бўлиши даркор. Common Sense Media тадқиқотларига кўра, ўсмирларнинг 72 фоизи гаджетлар билан кўп вақт ўтказиши – уларнинг психологик ҳолатини ёмонлаштиради.

3. Ҳиссий боғлиқлик

Ота-оналар банд бўлишига қарамай, ўз фарзандларининг ҳаётида ҳиссий жиҳатдан иштирок этишни ўрганишлари муҳимдир. Бу шунчаки қизиқиш кўрсатиш, қийин пайтларда ёрдам бериш ва ҳис-туйғулар ҳақида очиқ гапиришни ўз ичига олиши мумкин. Психологлар, шунингдек, ота-оналарнинг иштироки болаларнинг ўзига бўлган ишончини оширади ва кучли боғланишнинг шаклланишига ёрдам беради, деб таъкидлашади.

Келажак учун прогнозлар

2030 йилга келиб, болаларни тарбиялашда ҳиссий боғланишнинг роли фақат ортиб боради. Пандемиядан кейинги воқелик ва ижтимоий ўзгаришларда жамиятда соғлом ҳиссий алоқаларни сақлаш муҳимлиги тўғрисида хабардорлик кучаймоқда. Келгуси йилларда ота-оналарга ўз фарзандлари билан соғлом муносабатлар ўрнатишга ёрдам берадиган кўпроқ дастур ва технологиялар, жумладан, психологик ёрдам ва ота-оналарни тарбиялаш бўйича ўқув курслари пайдо бўлиши тахмин қилинмоқда.

National Parenting Education Network(“Ота-оналар учун таълим бўйича миллий тармоқ”)нинг 2024 йилдаги маълумотларига кўра, ота-оналарнинг тахминан 60 фоизи ҳиссий саводхонликни ўргатиш ва мутахассислар томонидан қўллаб-қувватлаш уларга замонавий ота-она тарбияси муаммоларини енгишда ёрдам беради, деб ҳисоблашади.

Ҳамон долзарб назария

“Совутгич она” назарияси ҳозир ҳам долзарблигини йўқотмоқда. Бу замонавий оилалардаги ўзаро муносабатларни таҳлил қилиш учун фойдали воситадир. Шуни тушуниш керакки, бола нафақат жисмоний ёрдамга, балки ҳиссий ёрдамга ҳам муҳтож, бу эса, афсуски, ҳаётнинг тез суръати шароитида кўпинча етишмайди. Оилада соғлом, илиқ ва қўллаб-қувватловчи муҳитни яратиш болаларни ҳар томонлама тарбиялаш ва ривожлантириш йўлидаги муҳим қадамдир ва айнан шу нуқтаи назардан "совутгич она" назарияси ўз фарзандларини ҳар томонлама тўкис қилиб тарбиялашга интилаётган барча ота-оналар учун муҳим сигнал бўлиб қолмоқда.