Кюблер-Росс модели – изтироб, ўзгариш ва йўқотишларга кўникишнинг беш босқичи

Инсон руҳияти ўзгариш ва йўқотишларга табиий равишда реакция қилади. Муаммолар ҳал қилиниши мумкин бўлса, уни ечиш ёки вазиятга кўникиш осон кечади. Бироқ бундай бўлмаса-чи? Тузалмас, давоси йўқ касалликларга чалинса-чи?

Кўникиш жараёнини тушуниш учун швейцар-америкалик психолог Элизабет Кюблер-Росс томонидан 1969 йилда таклиф этилган "Беш босқич" модели муҳим аҳамиятга эга. Ушбу модел даставвал тузалмас касалликка чалинган беморларнинг ўлимга муносабатларини ўрганиш натижасида ишлаб чиқилган, аммо кейинчалик у инсон ҳаётида рўй бериши мумкин бўлган барча йўқотиш ва катта ўзгаришларга нисбатан қўлланила бошлади. Масалан, тузалмас касалга чалинган, қариндошларидан айрилган ёки банкрот бўлган шахслар учун ҳам татбиқ этиш мумкинлиги эътироф этилди.

Мазкур назария қандай шаклланганини тушуниш учун бу ажойиб аёлнинг ҳаёти билан танишиб чиқиш фойдадан холи бўлмайди.

Шафқат ва ҳамдардликка мойил қалб

Швейцариялик шифокор Элизабет Кюблер-Росс (1926-2004) АҚШга кўчиб ўтгандан кейин паллатив тиббиёт – ўлимга маҳкум, оғир касаллар билан руҳий ва паллатив (фақат оғриқларни қолдириш, ҳаётнинг охирги дақиқаларини енгиллатиш) ёрдам устида ишлашни бошлаган.

Элизабет Швейцариянинг кичик қишлоғида туғилган. Унинг отаси саводсиз лютеран пастори бўлса-да, қишлоқдаги энг ҳурматли шахс эди. У болаларга якшанба диний мактабида таълим берган.

Элизабет болалигидан шифокор бўлишни орзу қилган, аммо унинг отаси аёл кишига таълим керак эмас, яхши турмуш ўртоқ топиши кифоя, деб ҳисобларди. Аммо мақсадга интилувчан қиз 15 ёшида уйидан кетиб, касалхоналардан иш қидира бошлади ва исталган меҳнатга рози эканини айтди. 1942 йилда, уруш йилларининг шовқин-суронида уни тузалмас касалликларга чалинган беморлар бўлимига ёрдамчи қилиб ишга қабул қилишди. Ўша вақтда сифилис билан касалланганлардан юқишидан қўрқиб, уларни ёпиқ ҳолда сақлашар эди. Лекин Элизабет улар ҳам тушуниш, меҳр ва ёрдамга лойиқ деб ҳисоблар ва уларни парвариш қиларди.

1944 йилга келиб, Швейцария бутун Европадан келган минглаб қочқинлар билан тўлди. Улар орасида ота-онасидан ажралиб қолган, оч, яралари ва жароҳатлари йиринглаб кетган ва бит босган болалар кўп эди. Элизабет бошқа шифокор билан биргаликда болаларга ғамхўрлик қилди: битлардан тозалади, даволади, озиқ-овқат ва кийим топиб берди. Унинг шифокор дўсти унга Полшада фашистлар томонидан қилинган зўравонликлар ҳақида ҳикоя қиларди, бу эса уни халқаро тиббий гуруҳга кўнгилли сифатида қўшилишга ундади. У гуруҳ билан бирга уруш тугаганидан кейин Полшада аҳолига биринчи ёрдам кўрсатиш марказини ташкил қилди.

Шифокор сифатида

Тўрт йиллик кўнгиллилик фаолиятидан сўнг, Элизабет Швейцарияга қайтиб, тиббиёт университетига ўқишга кирди ва 31 ёшида шифокор дипломини олди.

Агар у оддий ҳаётни танлаганида, эҳтимол, бирор одамга турмушга чиқиб, қишлоқда шифокор бўлиб ишлаган бўлар эди. Аммо тақдир уни америкалик шифокор Эмануэл Росс билан учраштирди. Росс Элизабетни севиб қолиб, уни АҚШга олиб кетди.

Америкада унга Манхэттендаги давлат касалхонасида руҳшунос сифатида иш таклиф қилишди. Уруш билан вайрон бўлган Европада тажриба орттиргани сабабли, турли одамлар билан осон мулоқот қиларди. У асосий эътиборини ўлиши яқин қолган касалларга қаратди. Улар ҳатто меҳрибон оила аъзолари ва қариндошлари орасида ҳам ёлғизлик ва ажралиш ҳиссини кечиришларини кузатди.

Ўша пайтларда Америка жамиятида ўлим мавзуси табу эди. Ҳатто тиббиёт ходимлари ҳам ўлим ҳақида беморлар билан гаплашишни билмас эди.

Бир ёш қиз, қон саратонининг охирги босқичида бўлган, унга айтиб беришича, атрофдагилар ўлимни юқумли деб билишади. Ҳеч ким у билан гаплашишни хоҳламас, шифокорлар фақат анализлар ва жадвалларга қарар, ҳатто онаси ҳам "ўлим" сўзи тилга олинганда мавзудан қочар эди. Фақатгина Элизабет ва бир кекса қора танли тозаловчи аёл унга ҳамдарлик кўрсатиб, у билан гаплашар эди.

Шу кузатувлар асосида Элизабет Кюблер-Росс беш босқич назариясини ишлаб чиқди ва шифокорлар учун маърузалар ўтказа бошлади. У шифокорларга умрининг сўнгги босқичидаги одамларга қандай ёрдам бериш мумкинлигини тушунтирди. Уни тинглаш учун минглаб одамлар йиғилар, кўплаб тингловчилар кейинчалик кўнгилли бўлиб ишлашар эди.

1969 йили Macmillan Publishers нашриёти Элизабетдан бу ҳақда китоб ёзишни сўради. У "Ўлим ва ўлиш ҳақида" («On Death and Dying») китобини икки ойда ёзиб тугатди. Бу китоб ҳамон келажак шифокорлар ва ҳамширалар учун мажбурий ўқиладиган китоблар рўйхатига киритилган. Элизабет Росснинг ўзи эса инсониятнинг энг йирик 100 маънавий устозларидан бири деб эътироф этилган.

Моделнинг тавсифи

Элизабет Кюблер-Росс оддий шифокор бўлса-да, лекин у ҳамма одамлар эртами-кечми дуч келадиган жараён – ўлимга тайёгарлик соҳасига улкан ҳисса қўшди. У дунёга одамлар ўз муқаррар ўлимларини қандай қабул қилишини тушунтирадиган оддий ва равшан назарияни тақдим этди.

Инсон ўзининг муқаррар ўлими ҳақида билиб қолганида кечирадиган ҳис-туйғулар турли босқичларга бўлинади.

Бу жараён бошида инкор этиш юз беради (Йўқ, бу рост бўлиши мумкин эмас!). Кейин ғазаб (Нега айнан мен! Бу адолатсизлик!). Шундан сўнг муроса излаш (Мен қутулиш йўлини топишим керак! Ҳамма айтилган (диний, илмий ва ҳоказо) талабларга амал қиламан, ўзимни тўғри тутаман). Кейин умидсизлик (Ҳеч нарса ёрдам бермаяпти. Ҳаммаси тамом!). Охирги босқич – қабул қилиш (Мен бунга кўникишим ва муқаррар якунга тайёргарлик кўришим керак).

1. Инкор (Denial)

Бу босқичда инсон ҳақиқатни қабул қилишга тайёр эмас ва воқеликни инкор қилади. Бу – шок ва ҳимоя реакцияси.

Мисол: яқин кишисидан айрилган одам дастлаб бу хабарга ишонмайди ва унинг хаёлига "Бу мумкин эмас, хатолик бўлиши мумкин" каби фикрлар келади.

2. Ғазаб (Anger)

Инкор давом этолмаганидан сўнг, фалокат ҳақидаги хабар тасдиқланганидан кейин, инсон ғазабни ҳис қилади. У ўзининг ҳолатидан, тақдирдан ёки бошқалардан норози бўлиши мумкин.

Мисол: касаллик ташхиси қўйилган шахс "Нега айнан мен? Бу адолатсизлик!" деб хафа бўлиши ва ҳатто шифокорларга, атрофидагиларга ғазабини сочиши мумкин.

3. Савдолашиш (Bargaining)

Инсон вазиятни ўзгартиришга ҳаракат қилади, одатда, Худо ёки тақдир билан "келишув" қилишга уринади.

Мисол: касал киши "Агар тузалсам, шукр қилиб, ёмонлик, гуноҳ ва нотўғри ишлар қилмасдан яшайман" деб ният қилади ёки бошқа бир муҳим қарорга келади. Ёхуд ичиш ва чекишни ташлайди, садақа ва назр ваъда қилади, табиблар ва фолбинлар олдига боради ва ҳоказо.

4. Тушкунлик (Depression)

Ҳеч бир уриниш фойда бермаганидан сўнг, одам тушкунликка тушиб қолади. Ҳақиқатни тўлиқ тушуниш ҳисси пайдо бўлади ва бу чуқур қайғуга олиб келиши мумкин.

Мисол: яқин инсонидан айрилган одам ҳаётнинг маъносини йўқотгандек ҳис қилиши, у билан боғлиқ хотираларга ботиб кетиши, уни эслаб, узоқ вақт йиғлаб ёки ғамгин бўлиб юриши мумкин.

5. Қабул қилиш (Acceptance)

Инсон воқеликни тан олади ва уни қабул қилади. Бу умидсизлик эмас, балки янги ҳаёт шароитига мослашишдир.

Мисол: оғир касалликка чалинган шахс қолган вақтдан унумли фойдаланишга уринади. Айтайлик, васиятнома ёзади, рози-ризолик сўрайди, қарзларини узади, кимларгадир айтолмаган гапларини айтиб қолади, чала ишларини битиришга ёхуд мантиқий якунига етказишга, чала қолаётган ишлари учун ўринбосар тайинлашга ҳаракат қилади. Эътиқодли одам бўлса, тавба тазарру қилади, бу ҳаёт вақтинча экани, тақдирида битилган иш албатта юз бериши, умр ўлчаб берилгани, ўлим эса шунчаки абадий ҳаётга ўтиш дарвозаси эканини англаб, руҳияти сокинлашади. Оиласи, қариндошлари ва дўстларини руҳан қувватлашга интилади, уларга таскин беради.

Бошқа психологларнинг фикрлари

Илм оламида Кюблер-Росс модели танқидга ҳам учраган. Масалан, Жорж Бонанно бу жараён ҳар доим қатъий тартибда кечмаслигини ва одамлар турлича реакция қилиши мумкинлигини таъкидлайди. Унинг тадқиқотларига кўра, кўпчилик одамлар жиддий йўқотишдан сўнг нисбатан тез тикланиш қобилиятига эга.

Ҳаётда қўллаш

Ушбу модел ўзгаришлар, касалликлар, йўқотишлар ёки стрессли вазиятлар билан боғлиқ ҳолатларни тушунишга ёрдам беради. Бу психологларга ва ҳаёт муаммоларини енгишни истаган одамларга руҳий ёрдам кўрсатишда фойдалидир.

Мазкур 5 босқич модели ҳар қандай йўқотишни енгишда йўлланма сифатида қаралиши мумкин, аммо бу барча инсонлар учун бир хил кечмайди. Асосийси – ҳар ким ўз шахсий тажрибасини тушуниб, унга мос келувчи ечимни топиши мақсадга мувофиқ бўлади.