Россиянинг Ливиядаги таъсири кучаймоқда

Сурияда Башар Асад режимининг ағдарилиши, Исроилнинг “Ҳизбулоҳ” ва Эронга ҳамда бошқа эронпараст шиа жангари гуруҳларига ҳужумлари оқибатида Яқиқ Шарқда Эрон ва Россия таъсири жуда пасайиб кетди.

Лекин Россия Африкадаги таъсирини сақлаб қолмоқда. Ҳатто кучайтиришга ҳам муваффақ бўлмоқда. Хусусан, Ливияга моддий ва ҳарбий ёрдам кўрсатиб, уни ўзига оғдириб олишга муваффақ бўляпти.

Аслини олганда, Россия Афикадаги ҳарбий мавжудлигини анча йиллардан бери кучайтириб келмоқда. Бироқ уларнинг аксарияти давлатга тегишли бўлмаган (аслида эса Кремл назоратидаги) “Вагнер” каби ҳарбий компаниялар шаклида эди. Бу ҳақда Platina.uz сайтида аввалроқ эълон қилинган “Қотиллик – уларнинг бизнеси ёхуд рус жангариларининг Африка миссияси ҳақида” номли мақолада батафсил ёритилган.

Ливия билан сиёсий-ҳарбий ҳамкорлик тарихига экскурс

Маълумки, 2011 йилда Ливия диктатори Муаммар Қаззофий ҳокимиятдан ағдарилганидан сўнг, Ливия сиёсий барқарорликка эришиш учун узоқ ва қийин йўлни босиб ўтди, бу эса мамлакатни турли қуролли гуруҳлар ва сиёсий гуруҳлар ўртасида доимий тўқнашув ҳолатида қолдирди. Сўнгги йилларда ушбу тартибсизлик шароитида Россия Ливия ишларига тобора кўпроқ аралашиб, Ливия миллий армияси (ЛМA) раҳбари маршал Халифа Хафтарни қўллаб-қувватлаб, мамлакатдаги ҳарбий ва иқтисодий иштирокини кенгайтирмоқда. Ушбу ҳамкорлик нафақат ҳарбий соҳага таъсир қилади, балки Россияга Ўрта ер денгизи ва Шимолий Aфрикада стратегик устунлик берадиган энергетика соҳасини ҳам қамраб олади.

Тарихий контекст ва ўтмиш билан параллеллик

Ливиянинг ташқи кучлар билан ҳамкорлиги узоқ тарихга эга. 1970-1980-йилларда Ливия минтақада СССРнинг муҳим иттифоқчиси эди. Қаззофий ўз кучини мустаҳкамлаш ва Ғарб таъсирига қарши туриш учун Москва билан алоқалардан фойдаланган. СССР Ливияни қурол-яроғ билан таъминлади, шунингдек, ҳарбий объектларни қуришга ёрдам берди. Совет иттифоқи парчаланиб, Ливияга қарши санкциялар жорий этилганидан кейин мамлакат сиёсий жиҳатдан яккаланиб қолган, Қаззофий аввалига бошқа давлатлар, жумладан, AҚШ ва Европа Иттифоқи билан алоқа ўрнатишга ҳаракат қилган. Бироқ, 2011 йилда унинг ағдарилиши ва кейинчалик давлат парчаланишидан сўнг, Ливия яна геосиёсий курашлар марказида қолди. Бундай шароитда Россия “мамлакатдаги барқарорликни фаол қўллаб-қувватлашини” иддао қила бошлади.

Сурияда ҳукумат алмашгач, янги маъмурият Россия базаларининг мамлакатда қолишини маъқулламади. Натижада, айни кунларда Россия Ал-Қамишли, Хмейм, Тартус ва Латакиядаги қўшинлари ва ҳарбий техникасини Ливиядаги ҳарбий базаларга кўчира бошлади.

Россияга топширилган ҳарбий база

Россиянинг Ливиядаги мавқеини мустаҳкамлаш йўлидаги энг муҳим қадамлардан бири – Ливия марказида стратегик жиҳатдан жойлашган Ал-Жуфра ҳарбий-денгиз базасини топшириш тўғрисидаги битимнинг имзоланиши бўлди.

База сўнгги йилларда Ливия миллий армияси томонидан ҳукумат кучларига қарши курашда қўлланилган ва унинг Россия армиясига ўтказилиши энди Москва учун минтақадаги таъсирини кучайтириш учун янги уфқларни очади.

Жорий йилнинг 20 январида Ливиянинг таниқли ҳарбий раҳбари Халифа Ҳафтар Африкадаги Россия таъсирини янада кучайтиришга хизмат қилувчи стратегик қадам ташлади. Маълум бўлишича, Ҳафтар Чад ва Судан чегараси яқинида жойлашган Маатен ас-Сарра ҳаво базасини Россия кучлари назоратига топширди.

Бу қарор Россиянинг Саҳел минтақасидаги ҳарбий операциялари учун муҳим логистика марказини ташкил этиш мақсадида қабул қилинди. Маатен ас-Сарра базаси ўтган асрнинг 80-йилларида Ливия-Чад урушида фаол қўлланилган, аммо бугун у Россия кучлари ва Асад режими тарафдорлари томонидан қайта тикланмоқда.

Ҳозирда базадаги модернизация ишлари олиб борилмоқда. Учиш-қўниш йўлаклари ва омборхоналар қайта қурилмоқда, бу эса Мали, Буркина-Фасо ва Судан каби мамлакатларга ҳарбий юклар ва қўшинларни етказиш имкониятларини яхшилайди.

Африкадаги таъсир доирасини кенгайтириш Россиянинг Суриядаги ҳарбий муваффақиятсизликларидан сўнгги Кремл янги стратегиясининг бир қисми бўлиб қолмоқда.

Айни пайтда Россия Ливиядаги қуйидаги тўртта муҳим ҳаво базаси – Ал-Хадим (Ливия шарқида), Ал-Жуфра (марказда), Брак аш-Шати (жанубий-ғарбда) ва Ал-Қардабия (Сирте ҳудудида) базаларини бошқаради.

Хусусан, Ал-Жуфра ҳарбий базаси Ливиянинг жанубий ҳудудларини назорат қилишда Россияга стратегик устунлик беради. Сурияда аллақачон бир неча ҳарбий амалиётлар ўтказган Москва бу тажрибадан Ливия кучларини тайёрлаш ва жиҳозлашда фойдаланиши мумкин.

Россия ва Ливия учун ҳарбий фойдалар

Россия узоқ вақтдан бери ўзини Ливияга қурол-яроғ ва ҳарбий техника етказиб берувчи етакчилардан бири сифатида кўрсатди. Охирги бир неча йил ичида Россия Ливияга катта миқдорда ҳарбий техника, жумладан, танклар, зирҳли техникалар, ҳаво ҳужумидан мудофаа тизимлари ва артиллерия қуролларини етказиб берди. Шу билан бирга, SIPRI (Stockholm International Peace Research Institute) маълумотларига кўра, 2015 йилдан бери Россия Ливияга қарийб 2,4 миллиард долларлик қурол-яроғ етказиб берган, бу эса мамлакатнинг умумий ҳарбий ёрдамининг салмоқли қисмини ташкил этади.

Бироқ Россия Ливияни шунчаки қурол билан таъминламайди. Россия ҳарбий маслаҳатчилари ва инструкторлари ЛМА кучлари билан бирга ишлайди, Ливия қўшинларини тайёрлашга ёрдам беради. Шу нуқтаи назардан, Ливия нафақат қурол-яроғ, балки армиясининг янада самарали фаолият юритишига имкон берадиган билимларга эга бўлмоқда.

Бироқ Москвани, Ливия манфаатларини ҳимоя қилишдан кўра, бошқа Африка давлатларидаги қизиқишларига мос равишда, бу ердаги нефт конлари устидан назоратни сақлаб туриш кўпроқ қизиқтиради. Россия армиясининг ёрдами билан ЛМА бир нечта муҳим нефт объектлари устидан назоратни бошқа қуролли гуруҳлар ва собиқ ҳукумат кучларидан тортиб олди.

Иқтисодий ҳамкорлик ва энергетика

Ливия дунёдаги энг йирик нефт экспорт қилувчи мамлакатлардан бири бўлиб, Россия компаниялари унинг энергетика соҳасига фаол қизиқиш билдирмоқда. Муваффақиятли иқтисодий ҳамкорликнинг намунаси сифатида Ливияда фаолият юритаётган "Руснефт" ва "Зарубежнефт" каби компанияларнинг фаолиятини кўрсатиш мумкин. 2020 йилда “Руснефт” Ливия миллий нефт корпорацияси (МОК) билан бир қанча нефт конларини ўзлаштириш бўйича шартнома имзолади.

BP Statistical Review of World Energy ташкилотининг 2024 йилги ҳисоботига кўра, Ливия 48 миллиард баррелдан ортиқ нефт захираларига эга ва мамлакат бу кўрсаткич бўйича дунёда ўнинчи ўринда туради. Энергия таъминотини диверсификация қилишдан манфаатдор Россия учун Ливия стратегик жиҳатдан муҳим ҳамкор ҳисобланади. Келажакда Ливия нефт саноатида Россия иштирокининг ошиши, шунингдек, янги конларни ўзлаштириш ва эскиларини тиклаш бўйича ҳамкорликни кутиш мумкин.

Бундан ташқари, Россия Ливия инфратузилмасини, жумладан, энергетика, транспорт ва коммунал хизматларни тиклашдан манфаатдор. Мисол учун, Россия темир йўллари (РЖД) Ливияда фуқаролар уруши пайтида катта зарар кўрган темир йўл қатновини тиклаш бўйича музокаралар олиб бормоқда. Россия компаниялари, шунингдек, портлар ва аэропортларни қайта тиклаш каби лойиҳаларда иштирок этиши мумкин, бу Ливияга иқтисодий тикланишни тезлаштириш имкониятини беради.

Эксперт фикрлари ва халқаро реакция

Мутахассисларнинг Россиянинг Ливиядаги роли кучайиши борасидаги фикрлари турлича. Айрим экспертлар Ливия Россиянинг Яқин Шарқ ва Aфрикадаги стратегик ўйинининг муҳим элементи эканини таъкидлайди. Ливиядаги ҳарбий базалар ва ресурслар устидан назорат Россияга минтақадаги сиёсий вазиятга ва Ўрта ер денгизи ҳавзасига геосиёсий таъсир ўтказиш имкониятини беради, деб ҳисоблайди.

Бошқа томондан, Ғарб таҳлилчилари Россиянинг Ливияда иштироки кенгайиши билан боғлиқ эҳтимолий хатарлардан огоҳлантирмоқда. Хусусан, Россиянинг Ливияга аралашуви геосиёсий кескинликни янада кучайтириши ва Ўрта ер денгизида янги қайноқ можарога олиб келиши мумкин. Aйниқса, Триполидаги Миллий келишув ҳукуматини (МКҲ) фаол қўллаб-қувватлаётган ва бир неча йиллардан бери Россия таъсирига қарши чиққан Туркиянинг ҳаракатларини ҳисобга олиш зарур.

Истиқбол учун прогноз

Катта эҳтимол билан Россия нафақат Ливия, балки Африкадаги ҳарбий мавжудлигини мустаҳкамлашда давом этади. Россиянинг Ливиядаги ҳарбий ва иқтисодий иштироки, айниқса, нефт ва газ қазиб олиш соҳасида янада кенгайишини кутса бўлади. Бироқ Россиянинг Ливиядаги таъсири ортиб бориши Шарқий Африка ва у орқали Яқин Шарқдаги демократик кучларга таҳдид солиши мумкин.