ХIX асрлар диктатураси қандай ҳалигача яшаб келяпти?

Демократия ўзи нима?

Демократия том маънода халқ томонидан бошқариладиган система. Бу атама милоддан аввалги V аср ўрталарида демос (“халқ”) ва кратос (“ҳукмронлик”) сўзларидан келиб чиққан юнонча “демократия” сўзи бирлашмаси бўлиб, баъзи юнон шаҳар-давлатларида, хусусан, Афинада мавжуд бўлган сиёсий тизимларни билдиради. Демократия атамасининг этимологик келиб чиқиши семантик масалалардан анча узоқ бўлган бир қатор долзарб муаммоларга ишора қилади. Агар "халқ" ҳукумати ўрнатилиши керак бўлса, бошида асосий саволларга жавоб бера олиш керак.

Демократик ҳукумат қайси тегишли бўлинма ёки бирлашма бўлиши керак? Шаҳарми? Мамлакатми? Бизнес корпорациясими? Университетми? Халқаро ташкилотми? Ёки буларнинг ҳаммаси?

Тегишли бирлашма, масалан, шаҳар бўлса, унинг аъзоларидан ким тўлиқ фуқароликка эга бўлиши керак? Бошқача қилиб айтганда, демосни қайси шахслар ташкил қилиши керак? Ассоциациянинг ҳар бир аъзоси уни бошқаришда иштирок этиш ҳуқуқига эгами? Болаларнинг иштирок этишига рухсат берилмаслиги керак деб фараз қилсак (кўпчилик катталар рози бўлишади), демолар барча катталарни ўз ичига олиши керакми? Агар у фақат катта ёшдаги аҳолининг кичик қисмини ўз ичига олса, ассоциация демократия бўлишни тўхтатиб, аристократия (энг яхшилар ҳукумати, аристос) ёки олигархия (озгиналар ҳукумати) каби бошқа нарсага айланмаслигига ким кафолат беради?

Агар демократларнинг кўпчилиги ёки ҳукуматнинг кўп қисми ҳукуматнинг бошқа шакллари яхшироқ деб ҳисобласа, ҳеч бир уюшма демократик ҳукуматни узоқ вақт сақлаб қола олмайди. Шундай қилиб, демократиянинг давом этиши учун минимал шарт шундан иборатки, демоснинг ҳам, раҳбариятнинг ҳам муҳим қисми халқ ҳукуматини ҳар қандай мумкин бўлган альтернативадан яхшироқ деб ҳисоблайди. Бунга қўшимча равишда қандай шартлар демократиянинг давом этишига ёрдам беради? Қандай шароитлар унга зарарли? Нега баъзи демократиялар оғир инқироз даврларини бошдан кечиришди?

Қадимги юнонлар давридан бери демократия назарияси ҳам, амалиёти ҳам чуқур ўзгаришларга дуч келди, уларнинг аксарияти юқоридаги саволларга берилган жавоблар билан боғлиқ. Шундай қилиб, минг йиллар давомида демократия амалда бўлган бирлашма тури, қабила ёки шаҳар-давлат, йиғилиш ёки "тўғридан-тўғри демократия" нинг қандайдир шаклига мос келадиган даражада кичик эди. Кейинчалик, ХВИИИ асрдан бошлаб, типик бирлашма миллий давлат ёки мамлакатга айланганлиги сабабли, тўғридан-тўғри демократия ўз ўрнини вакиллик демократиясига бўшатиб берди.

Демократия диктатуранинг боласими?

Йигирманчи асргача ҳеч бир давлат тўлиқ демократик эмас эди. Ҳатто эркин ва адолатли сайловлар ўтказганлар ҳам кўпчилик аёлларни овоз беришидан бош тортдилар. 1900 йилда фақат бешта давлат эркакларнинг умумий сайлов ҳуқуқини берган эди. Хусусан, Қўшма штатлардаги Жим Кроуда, унда ҳам бўлса афро-америкаликлар сайлов ҳуқуқидан маҳрум бўлган. Қўшма Штатлар каби сайлов ҳуқуқи чекланган бир нечта республикалардан ташқари, аксарият сиёсий тизимлар учта турга бўлинган: қирол ёки қиролича ҳукмронлик қиладиган, баъзан конституция ва қисман вакиллик парламенти билан чегараланган монархиялар; бой тоифалар бошқарадиган олигархиялар; ва мустамлакалар.

Йигирманчи асрда демократия учта катта тўлқинда тарқалиши билан бу ўзгарди. Биринчиси 1920-йилларда Биринчи жаҳон уруши натижасида вайрон бўлган Европа империяларидан янги давлатлар ажралиб чиққан ва Ғарб ҳукуматлари овоз бериш қоидаларини либераллаштирганда энг юқори чўққисига чиқди. Иккинчиси 1940-йилларнинг охири ва 1960-йилларнинг бошлари орасида Иккинчи жаҳон уруши ғолиблари ютқазганларга демократияни ўрнатган. Осиё ва Африкадаги собиқ мустамлакаларга сайловлар ўтказганида содир бўлди. Учинчи тўлқин - ҳақиқий цунами – 1974-йилда Португалиядаги "чиннигуллар инқилоби" билан бошланди, 1990-йилларда коммунизм қулаши билан тезликни оширди ва 2000-йилларнинг ўрталарида ўзининг чўққисига чиқди. 2015-йилга келиб, дунё аҳолисининг 53 фоизини ўз ичига олган барча мамлакатларнинг ярмидан кўпи сайлов асосидаги демократик давлатлар эди ва ҳар тўртдан бири либерал демократия эди. Шунга қарамай, демократия кенгайган сари ҳам, диктатура йўқолмади.

ХХ аср диктатуралари хилма-хил эди. Хулоса қилиб айтганда, аксарият диктаторлар ҳар қандай мухолифатни бостириш, барча алоқаларни назорат қилиш, танқидчиларни жазолаш, (кўпинча) мафкурани ўрнатиш, плюралистик демократия идеалига ҳужум қилиш, одамлар ва маълумотларнинг трансчегаравий оқимларини тўсиб қўйиш орқали ҳокимиятни сақлаб қолишди. Бу барча амалиётларнинг асосий тамойили оддий эди: қўрқитиш. Йигирманчи асрнинг одатий автократи қўрқув диктатори эди.

Диктаторлар ўзгармоқда. Йигирманчи асрнинг классик золимлари - Адолф Гитлер, Иосиф Сталин, Мао Цзедун - миллионлаб одамларнинг ўлимига сабабчи бўлган шахслар эди. Улар ўзларининг қаттиқ қўриқланадиган ва баъзан кенгайиб бораётган чегараларида янги цивилизациялар қуришга киришдилар. Бу нафақат одамларнинг жамоат хатти-ҳаракатларини, балки шахсий ҳаётини ҳам назорат қилишни англатади. Бунинг учун ҳар бири интизомли партия ва шафқатсиз махфий полицияни яратди. Ҳар бир диктатор геноцид қотил ёки утопик эътиқоднинг боши бўлмаган албатта. Аммо террор уларнинг мақсадли қуроли эди.

“Юмшоқ диктатура”- Демократия

Бироқ, асрнинг охирига келиб, бир нарса ўзгарди. Бутун дунё бўйлаб кучли одамлар ҳарбий кийим ўрнига консерватив костюмларда йиғилишларга кела бошладилар. Кўпчилик гавжум футбол стадионлари олдида рақибларини қатл қилишни тўхтатди. Янги кўринишдаги диктаторлар сиёсий маслаҳатчиларни ёлладилар, фуқароларнинг муаммоларини ўрганиш, улар билан суҳбатлашиш шоуларини уюштирдилар ва фарзандларини Ғарбдаги университетларга ўқишга юбордилар. Улар аҳоли устидан назоратни бўшатишмади - ундан узоқда, янада самарали назорат воситаларини ишлаб чиқиш устида ишладилар. Лекин улар демократлар ролини бажара туриб, бир вақтнинг ўзида диктаторлик қилишди.

Ҳамма автократлар ҳам бундай ўзгариш қилишни исташмади. Шимолий Кореялик Ким Чен Ин ва Суриялик Башар ал-Ассад йигирманчи золимлари китобига жуда мос тушади. Улар ўз диктатурасини очиқ-ойдин, ҳеч қандай “демократик ҳаракатлар” остига бекитмаган. Хитой ва Саудия Арабистонида ҳукмдорлар эски қўрқувга асосланган моделни алмаштириш ўрнига уни рақамлаштиришди. Аммо глобал мувозанат ўзгарди. Бугунги кунда нодемократик давлатларнинг етакчилари орасида вакил шахс энди Иосиф Сталин каби тоталитар золим, Иди Амин каби садист қассоб ёки ҳатто Аугусто Пиночет каби реакцион генерал эмас. У венгриялик Виктор Орбан ёки сингапурлик Ли Сян Лун каби юмшоқ манипулятор - ўзини халқнинг камтарин хизматкори қилиб кўрсатувчи ҳукмдор.
Ушбу янги модел ажойиб тушунчага асосланган. Асосий мақсад ўзгаришсиз қолмоқда: сиёсий ҳокимиятни монополлаштириш. Аммо бугунги кучли одамлар ҳозирги шароитда зўравонлик ҳар доим ҳам натижали эмаслигини тушунишади. Моҳир ҳукмдор фуқароларни қўрқитиш ўрнига, уларнинг дунёга бўлган эътиқодларини қайта шакллантириш орқали уларни назорат қилиши мумкин. Қаттиқ репрессия ўрнига янги диктаторлар юмшоқ манипуляциядан фойдаланадилар. 

Бундай демократия бизга керакми? 

Бир қарашда бу сўз эркинлик, хавфсизликни ифодаласада, унинг баъзи қарши кафторларини ҳам кўрмай ўтиб кетолмаймиз. Масалан, Сенегалда, Кеняда демократия бор. АҚШ эса дунёдаги энг катта демократлашган давлатлардан бири сифатида қаралади. Лекин ушбу демократлашган давлатларнинг ҳам кўпчилик қисмида биз айтиб ўтган эркинлик, хавфсизлик йўқ. Бундан кўринадики, фақат демократия орқали яхши ҳаётга эришиш мумкин деган тушунча ҳам хато экан. Масалан, демократия инсонларга давлатни ким бошқаришини, қандай қонун-қоидалар қўйилишини танлаш ҳуқуқини беради. Шуни ўзи ҳам демократиянинг катта муамосини кўрсатиб беради. Дейлик оддий ошпаз сиёсатдан қанчалик даражада хабардор бўлиши мумкин? Ёки сиз ўз келажагингиз, мамлакат келажаги учун нима тўғри эканини қарор қилишини рассомга ишониб топшироласизми? Албатта ҳар бир инсон овоз беришга ҳақли, яъни бир инсон битта овоз дегани. Аммо бир овоз бошқа овоз билан тенг қийматли бўла олмайди. Ҳар бир соҳада универсаллашиш қийин бўлгани каби, нонвойнинг мавзулар орасидаги энг профессионал фикри унинг тандири атрофида бўлади. Ва у давлат бошқаруви стратегеяларини ўрганиб чиқишга ҳам мажбур эмас. Айтиш мумкин демократия маълум бир давлат раҳбарининг сиёсатини синаб 4-5 йилдан кейин яна қайта бошқа бирини сайлаш имконини беради деб. Лекин худди шу туфайли, президентлар тез-тез алмашиб турадиган давлатларда барқарорлик камдан кам кузатилади. Янги раҳбар келиб эскисининг бошқарувини қоралайди, ўз йўлида ўзгартиради ва қарабсизку зиг-заг пайдо бўляпти. Умуман олганда демократия ишлаши мумкин, қачон? Қачонки мамлакатнинг 90%ини етарли таълим олган, ўз тилимизда айтсак, олий маълумотли бўлган одамлар ташкил қилса. Лекин бу кўрсатгичга етишнинг иложи ҳам йўқ. Демократия танлаб олган хато йўллар ҳам талайгина. Масалан, Гитлер демократия орқали сайланган. Қанчалик хато эканини иккинчи жаҳон уруши ва 50 миллион инсон ўлимини эслаб билиб олиш қийин эмас.

Демократиянинг илдизи Қадимги Афинага бориб тақалиши айтилади, ўша пайтда грекларнинг 1%и яъни демократия ҳақида баҳслашиш учун озгина билими ва пули бор бойлар иштирок этишган, Кўринадики, демократиянинг ўзи ҳам биз ўйлаб турган асл демократия эмас экан. Яна бир қизиқ ҳолат бор, Ҳиндистонда сайловларда исм охирига Ганди номи қўйилса, 99% ҳолатда ҳам у ким бўлишида қатъий назар миллионлаб овоз йиғиши мумкин. Сайлаш ҳуқуқи берилган барча ҳам уни қандай ҳолатда тўғри бўлишини билмайди.

Юқоридагилар билан демократияни қоралаб, диктатурани оқлашдан бутунлай йироқмиз. Мақсад, бир мамлакатда ишлаб турган тизим бошқа мамлакатда ишламаслигини, ҳар бир давлат ўзи учун тўлиқ мос келадиган стратегияни ишлаб чиқиши лозимлигини кўрсатиш. Масалан, давлат бошқарувининг технократия(ҳокимият техникал мутахассислар томонидан юритилади), эпистократия(ҳокимият сиёсий билимга эга аҳоли томонидан юритилади) каби бошқа турлари ҳам бор. 

Гулноза Қодирова тайёрлади.