Эллик йилда деярли йўқ бўлиб кетган денгиз

Орол денгизи Ўрта Осиёдаги энг катта кўл ҳисобланади. У 68 000 квадрат километр майдони билан дунёдаги тўртинчи йирик ички сув ҳавзаси эди. 1960-йилларда совет давридаги ирригация лойиҳалари туфайли уни тўйинтирувчи дарёлар ўзгартирилгач, у қисқара бошлади. Орол шимолда Қозоғистон ва жанубда Ўзбекистон ўртасидаги чегарани кесиб ўтади.

Унинг қолдиқлари Каспий денгизининг шарқида, Марказий Осиёнинг бир мунча ноқулай ҳудудида жойлашган. Орол денгизи ва унинг тугаши олимларни ташвишга солмоқда, чунки унинг майдони ва ҳажмининг сезиларли даражада қисқариши ХХ асрнинг иккинчи ярмида - минтақа Совет Иттифоқининг бир қисми бўлган даврда бошланган ва ҳозирги кунгача давом этяпти. Бу ўзгариш, биринчи навбатда, шимолда Сирдарё (қадимги Яксарт дарёси) ва жанубда Амударё (қадимги Окс дарёси) дарё сувларининг Орол денгизига қуйилиши (суғориш мақсадида) ва унинг асосий сув манбалари эди.

Дунё иқлим ўзгариши туфайли ҳарорат кўтарилишининг ҳалокатли оқибатларини бошидан кечирмоқда. 2024-йил январ ойида глобал ҳарорат нормадан анча юқори бўлди. Аммо бундай салбий таъсирлар пайдо бўлишидан ўн йилдан кўпроқ вақт олдин, дунё бутун бир денгизнинг ғойиб бўлганини кўрди. Орол денгизи Қозоғистон ва Ўзбекистон ўртасидаги қуруқликдаги кўл бўлиб, 2010-йилга келиб қуриб қолган.

Нима сабабдан шу ҳолга келиб қолди?

NASAнинг Ер обсерваторияси Орол денгизининг ғойиб бўлиши сабабларининг батафсил таҳлилини эълон қилди. 1960-йилларда Совет Иттифоқи Қозоғистон, Ўзбекистон ва Туркманистоннинг қурғоқчил текисликларида суғориш мақсадида йирик сувни буриш лойиҳасини амалга оширди. Минтақанинг иккита йирик дарёси - шимолда Сирдарё ва жанубда Амударё чўлни пахта ва бошқа экинлар учун фермер хўжаликларига айлантириш учун ишлатилган.
Дарёлар узоқ тоғларда қор ва ёғингарчилик билан ҳосил бўлган ва Қизилқум чўлини кесиб ўтиб, Орол денгизига қуйилган. Катта лойиҳа туфайли суғориш гуллаган бўлса-да, у сув ҳавзасини вайрон қилди.

Britannica энциклопедиясида айтилишича, Орол денгизи неоген даврининг охирларида (23-2,6 миллион йил аввал) икки дарё ўз йўналишини ўзгартириб, ички кўлдаги сув сатҳи юқори бўлган пайтда шаклланган.

Орол денгизи ўзининг энг юқори чўққисида шимолдан жанубга деярли 270 мил (435 км) ва шарқдан ғарбга 180 мил (290 км) га чўзилган. Аммо дарёлар суви қишлоқ хўжалиги ерларини яратиш учун йўналтирилгандан сўнг, сув оқими сезиларли даражада камайган ва бутун денгиз буғланиб кетган.

Кўлнинг бир қисмини сақлаб қолиш учун охирги чора сифатида Қозоғистон Орол денгизининг шимолий ва жанубий қисмлари ўртасида тўғон қурди. Аммо ҳозирда сув ҳавзасини тўлиқ ҳолига қайтариш деярли мумкин эмас.

1989 йилга келиб Орол денгизи чекиниб, иккита алоҳида қисмни, жанубда “Катта денгиз” ва шимолда “Кичик денгиз”ни ташкил этди, уларнинг ҳар бирининг шўрлик даражаси 1950-йиллардаги денгизга нисбатан деярли уч баравар кўп эди.

1992 йилга келиб Орол денгизининг икки қисмининг умумий майдони тахминан 13 000 квадрат мил (33 800 квадрат километр) га қисқарди ва ўртача сирт сатҳи тахминан 15 метрга камайди. Орол денгизи атрофидаги давлатлар ҳукуматлари кўлнинг жанубий ва шарқий ҳудудларида сувни кам талаб қиладиган қишлоқ хўжалиги амалиётларини рағбатлантириш сиёсатини ўрнатишга ҳаракат қилдилар ва шу тариқа Амударё ва Сирдарёнинг кўпроқ сувларини кўлга қуйиш учун озод қилдилар. Бу сиёсат билан сувдан фойдаланишни бироз қисқартиришга муваффақ бўлди, аммо Орол денгизига етиб борувчи сув миқдорига сезиларли таъсир кўрсатиш учун зарур бўлган даражада эмас. 1994 йилда ўша давлатлар - Қозоғистон, Туркманистон, Ўзбекистон, Қирғизистон ва Тожикистон қўшилиши билан Орол денгизини қутқариш бўйича саъй-ҳаракатларни мувофиқлаштирувчи қўшма қўмита тузилди. Бироқ, бу рақобатчи давлатлар ўртасида бирон бир режани мувофиқлаштириш қийинлиги тараққиётга тўсқинлик қилди.

1990-йилларнинг охирида Орол денгизидаги Возрожденя ороли экологик муаммолар марказига айланди. Орол денгизи ўз номини қирғизча Арал-денгҳиз сўзидан, “Ороллар денгизи” сўзидан олган, чунки унинг сувлари бўйлаб 2,5 акр (1 гектар) ва ундан ортиқ майдондаги 1000 дан ортиқ ороллар жойлашган. Кейинчалик бу оролларнинг аксарияти денгиз ҳажмининг қисқариши билан материкга қўшилди. ХХI аср бошларига келиб, денгиз Возрожденя ороли материкнинг ярим оролига айланган даражага тушди. Оролга материкдан кириш имконияти ортиб бораётгани алоҳида ташвиш уйғотди, чунки Возрожденя Совуқ уруш даврида совет биологик қуроллари учун махфий синов майдончаси бўлган. 1980-йилларда оролда туляремия ва бубон вабоси каби касалликларга қарши ўтказилган тажрибалардан ташқари, юзлаб тонна жонли куйдирги бактериялари кўмилган. 1999 йилда у ердан ҳали ҳам ҳаёт бўлган куйдирги споралари топилган. 2002 йилда эса АҚШдан келган ишчилар гуруҳи бу жойларни тозалашган.

Глобал ва минтақавий муаммолар келиб чиқди

Орол денгизининг тез қисқариши минтақада кўплаб экологик муаммоларни келтириб чиқарди. 1980-йилларнинг охирига келиб, кўл 1960-йилгача бўлган сув ҳажмининг ярмидан кўпини йўқотди. Шу сабабли, кўлнинг тузи ва минерал таркиби кескин кўтарилиб, сув ичишга яроқсиз бўлиб, кўлда бир вақтлар кўп бўлган ўтлар, сазан, барбел, қизилкўз ва бошқа балиқларнинг нобуд бўлишига олиб келди. Шундай қилиб, Орол денгизи бўйидаги балиқчилик саноати деярли тугатилди. Шимоли-шарқдаги Орол ва жанубдаги Мўйноқ порти энди кўл қирғоғидан узоқда эди. Кўлнинг собиқ қирғоғи бўйлаб ҳудудларда қисман аҳоли пункти пайдо бўлди. Орол денгизининг қисқариши ҳам маҳаллий иқлимни сезиларли даражада ёмонлаштирди, қиш ва ёзда ҳаво ҳарорати кескинроқ бўлди.

Ҳудуднинг жанубий қисмида яшовчи қорақалпоқлар энг кўп жабр кўрди. Очиқ денгиз туби бўйлаб эсадиган шамоллар чанг бўронларини келтириб чиқаради, бу минтақани туз, ўғит ва пестицидлар билан ифлосланган заҳарли чанг билан қоплайди. Натижада, минтақа аҳолиси да ғайриоддий даражада соғлиқ муаммоларига пайдо бўла бошлади - томоқ саратонидан анемия ва буйрак касалликларигача - ва минтақада чақалоқлар ўлими дунёда энг юқори кўрсаткичлардан бири ҳисобланади.

Инсоннинг бу эҳтиётсиз ҳаракатлари денгизнинг жуда тез қисқаришига олиб келди ва бу маҳаллий жамоаларга ҳам, экотизимга ҳам таъсир қилди. Шунингдек, бу узоқ давом этадиган оқибатларга олиб келди, жумладан, зонанинг ўлик ҳудудга айланиши, иқтисодий қийинчиликлар ва ядровий радиация туфайли пайдо бўлган соғлиқ муаммолари.

Орол денгизининг қисқариши собиқ денгиз тубининг кенг қисмларини очиб берди, улар таркибида туз, пестицидлар ва бошқа ифлослантирувчи моддаларнинг юқори концентрацияси мавжуд. Шамоллар бу қуриган юзалар бўйлаб ҳаракатланар экан, улар аҳоли томонидан осонгина нафас оладиган заҳарли чанг зарраларини олиб юради. Бу ҳудудда астма, бронхит, ўпка саратони, сил, камқонлик каби нафас йўллари касалликларининг кескин кўпайишига олиб келди ва туғма нуқсонлар ҳам тобора кенг тарқалмоқда.

2002 йил январ ҳолатига кўра, Қорақалпоғистон аҳолисининг 80-90 фоизида камқонлик аниқланган, Қозоғистонда эса 89 фоиз аҳоли овқат ҳазм қилиш тизими билан боғлиқ муаммоларга, жинсий ривожланишнинг кечикишига, шунингдек, вазн ва бўйнинг қисқаришига дучор бўлган.

2017 йилдаги сўнгги маълумотларга кўра, собиқ денгиз туби атрофидаги ҳудудларда ўлим даражаси 1000 тадан 60-100 тани ташкил этган бўлса, пойтахт Тошкентда бу кўрсаткич 1000 тадан 48 тани ташкил этган.
Қорақалпоғистонда соғлиқни сақлаш тизими маҳаллий аҳолининг соғлиғига оид кўплаб муаммолар туфайли таранглашган. Соғлиқни сақлаш муассасаларидаги шароитлар чекланганлиги, ресурсларнинг етарли эмаслиги ва ихтисослаштирилган тиббий хизматларнинг етишмаслиги вазиятни янада оғирлаштирди.

Шу кунгача нималар қилинди?

Орол денгизи инқирози туфайли юзага келган соғлиқни сақлаш муаммоларини турли соғлиқни сақлаш дастурлари, тоза сувдан фойдаланиш ва аҳолининг хабардорлигини ошириш орқали ҳал қилиш бўйича саъй-ҳаракатлар ҳам амалга оширилди. Бироқ, атроф-муҳитга етказилган зарарнинг кўлами ва унинг жамоаларга таъсири барқарор куч ва ресурсларни талаб қилади.

Қуйидаги ташкилотлар Орол денгизи яқинидаги жабрланган аҳолига ёрдам кўрсатишда ҳал қилувчи рол ўйнади:

Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Тараққиёт Дастури (БМТТД) сувдан фойдаланиш, барқарор қишлоқ хўжалиги ва муқобил турмуш тарзини яхшилашга эътибор қаратди.
Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти (ЖССТ) соғлиқни сақлаш хизматларини яхшилаш ва саломатлик таъсирини баҳолаш учун маҳаллий соғлиқни сақлаш органлари билан ҳамкорлик қилди.
Оролни қутқариш халқаро жамғармаси (ИФАС) сув ресурсларини бошқариш, ерларни тиклаш, соғлиқни сақлаш ва таълимдан фойдаланиш бўйича иш олиб борди.
Оролбўйи жамғармаси, Ўзбекистон экофоруми, “Жаслиқ” экомаркази каби турли нодавлат нотижорат ташкилотлари соғлиқни сақлаш, таълим, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва маърифий лойиҳаларда иштирок этди.
Қолаверса, Совет Иттифоқи парчаланганидан сўнг Ғарб сармоялари ва мониторинги остида атроф-муҳит ва инсон саломатлигига таъсирини камайтириш мақсадида советлар томонидан кўмилган чечак намуналари билан тўлдирилган улкан баржалар яна қазиб олинди ва йўқ қилинди.

Ижобий натижа бўлдими?

Муваффақиятга эришилди, жумладан, тоза сув, тиббий хизматлар ва барқарор қишлоқ хўжалиги амалиётидан фойдаланиш яхшиланди. Имкониятларни ва хабардорликни ошириш ташаббуслари маҳаллий аҳолини соғлиқ учун хавф-хатарлар ва атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ҳақида тушунчалар берилди. Ҳукумат билан ҳамкорлик атроф-муҳитни бошқариш ва ижтимоий қўллаб-қувватлаш тизимларининг яхшиланишига олиб келди.

Ижобий натижалар, айниқса, сув сатҳи ва биологик хилма-хиллик яхшиланган Шимолий Орол денгизида яққол кўзга ташланмоқда. Қорақалпоғистонда суви қуриган ҳудудларига саксовул экиш, Қозоғистонда денгизни қайта тиклаш каби чегаранинг ҳар икки томонида ҳам ютуқлар бор. Шунингдек, Қозоғистон 22 турдаги балиқларни Орол денгизига қайтаришга муваффақ бўлди, улардан 14 таси савдода фойдаланиш мумкин.

Бироқ юқорида таъкидлаб ўтганимиздек, Орол денгизининг тикланиши минтақа ва унинг ҳамжамиятлари учун барқарор келажакни таъминлаш учун доимий ҳаракат, ҳамкорлик ва мослашувчан бошқарув стратегияларини талаб қилади.