Мандела эффекти: хотирамиз ва воқеликни идрок этиш сирлари

Ҳеч ўйлаб кўрганмисиз, атрофингиздаги олам ҳақидаги, сиз мутлақ ҳақиқат деб ҳисоблаган хотираларингиз иллюзияга айланиб қолса, нима бўлади? Ҳеч қачон содир бўлмаган воқеалар ёки тафсилотларни эсласангиз, нима юз беради?

Бундай саволлар психологлар, физиклар ва оддий одамларнинг эътиборини тортадиган психологик ҳодиса – Мандела эффекти билан боғлиқ. Бу ҳодиса нафақат ҳайрат уйғотади, балки реалликни тўлиқ тушунаётганимизни шубҳа остига қўяди.

Мандела эффекти нима?

"Мандела эффекти" атамаси биринчи марта 2009 йилда Фиона Брум томонидан киритилган. У конференциялардан бирида, бир гуруҳ одамлар Нелсон Манделанинг ўлимини муҳокама қилаётганини эшитиб қолади. Aжабланарлиси шундаки, ҳозир бўлганларнинг кўпчилиги Нелсон Мандела 1980 йилларда қамоқхонада вафот этганига ишончи комил эди. Улар унинг дафн маросимидан олинган кўрсатувлар, жаҳон ҳамжамиятининг қайғуси ва сиёсий оқибатларини батафсил баён қилар эдилар.

Aммо ҳақиқат бошқача эди: Нелсон Мандела 1990 йилда қамоқдан чиққан ва фақат 2013 йилда вафот этган.

Бу воқеа жамоавий ёлғон хотираларни ўрганиш учун бошланғич нуқта бўлди. Мандела эффекти – бу бир гуруҳ одамлар воқеалар, тафсилотлар ёки фактлар ҳақида бир хил нотўғри хотирага эга бўлган ҳодиса сифатида ўрганила бошланди.

Нега хотирамиз адашади?

Мия ажойиб орган, лекин у биз ўйлагандек ишончли эмас. Хотира воқеалар ўзгармаган ҳолда сақланадиган архив эмас. Бу бузилишларга дучор бўлган динамик жараён.

Конфабуляция

Конфабуляция – бу мия хотирадаги бўшлиқларни нотўғри маълумотлар билан тўлдириш жараёнини тавсифловчи атама. Мисол учун, агар сиз бренднинг логотипи қандай кўринишини аниқ эслай олмасангиз, миянгиз етишмаётган тафсилотларни яратиши мумкин.

Ёлғон маълумотлар таъсири

Бирор киши воқеа ҳақида нотўғри маълумот олса, унинг мияси уни ҳақиқат деб адашиши мумкин, айниқса маълумот ишончли манбадан олинса.

Коллектив когнитив хатолар

Бир гуруҳ одамларда сохта хотиралар тезроқ тарқалади. Инсон нотўғри фактга қанчалик кўп ишонч ҳосил қилса, бошқалар уни ҳақиқат сифатида қабул қилишлари осонроқ бўлади.

Хотиранинг нейробиологияси

Тадқиқотлар шуни кўрсатадики, нотўғри хотиралар гиппокамп, хотира шаклланиши учун масъул бўлган мия соҳаси билан боғлиқ. Маълумот етарли бўлмаган ёки зиддиятли ҳолатларда, ҳипокампус янги тафсилотларни қўшиш орқали хотираларни қайта тиклаши мумкин.

Квант назариялари: оламлар аро саёҳатми?

Психологик ва нейробиологик тушунтиришлар жозибали кўринса-да, баъзи тадқиқотчилар Мандела эффектини параллел оламлар фаразлари билан боғлаб, тушунтиришга уринишади. Яъни одам қачондир бошқа оламга ўтиб қайтган ва ўша оламда Мандела ростан ҳам қамоқда ўлиб кетган бўлиши мумкин.

Физик Хю Эверетт томонидан таклиф қилинган бу назария вақтнинг ҳар бир лаҳзаси чексиз кўп параллел реалликларни яратишини кўрсатади. Улардан бирида Нелсон Мандела ҳақиқатда қамоқда ўлиши, иккинчисида эса озодликка чиққан бўлиши мумкин.

Очилмаган сирлар: параллел оламлар

Назарий физик Фред Алан Волф, инсон онги хотирамизда из қолдириб, бу ҳақиқатлар орасида "сакраб ўтиш" қобилиятига эгалиги ҳақидаги назарияни яратган.

Стивен Хокинг эса, гарчи кўп оламнинг кундалик ҳаётимизга бевосита таъсирига шубҳа билан қараган бўлса-да, параллел оламлар тушунчаси математик асосга эга эканини тан олган.

Ҳаётий мисоллар: биз Мандела эффектига қандай дуч келамиз

Классик ҳолатлар

1. Нелсон Мандела

Ҳодисанинг асосий мисоли. Одамлар ҳеч қачон содир бўлмаган ўлим ва дафн маросимларини эслашади.

2. Машҳур иборалар ва саҳналар

Кўпчилик “Юлдузлар жанги” филмидаги машҳур саҳнада "Люк, мен сенинг отангман" деган жумла бор деб ишонади. Aслида эса Дарт Вейдер: "Йўқ, мен сенинг отангман", дейди.

3. Брендлар ва логотиплар

“Монополия” ўйинидаги бой одам персонажи ҳеч қачон моноклга (битта шишали кўзойнак) эга бўлмаган. Аммо кўпчилик шундай деб ўйлайди.

Ford эмблемасида F ҳарфининг белбоғи гажак думча билан якунланади. Volkswagen логотипида ҳарфларнинг тепа ва паст қисмлари ўртасида узилиш бор. Volvo белгиси эса фақат доира ва Volvo сўзидан июборат эмас, доира тепасида Марс белгисини билдиручи кўрсаткич ҳам бор ва ҳоказо.

Мандела эффекти муҳим саволларни туғдиради: бизнинг хотираларимиз қанчалик ҳақиқий? Биз ҳисларимизга ишонишимиз мумкинми?

Илмий нуқтаи назардан, бу ҳодиса хотирамизнинг заифлигини ва танқидий фикрлаш керак ва муҳимлигини таъкидлайди.

Фалсафий нуқтаи назардан, у воқеликнинг табиати ҳақида фикр юритиш учун эшик очади. Балки ҳаётимиз эҳтимолий чексиз ўзгариш верияларидан биридир ва биз ҳақиқат деб атайдиган нарса унинг нозик бир акси бўлиши мумкин. Эҳтимол шунчаки хотирамиз панд бераётгандир...

Мандела эффекти бизга ўзимиз ва атрофимиздаги дунё ҳақида қанчалик кам маълумотга эга эканимизни эслатади. Aйнан шу ҳодиса бир кун келиб онг, замон ва маконни ўрганишда янги уфқларни очиши мутлақо мумкин.