Доллар қачон қулайди: бу жараёнга Трамп ҳисса қўшадими?

Сўнгги бир аср ичида доллар дунёдаги бош валютага айланди. Жаҳон мамлакатлари пулларини долларда сақлашни, савдо қилишни, қарз олишни, нефт ва биткоин нархларини долларда белгилашни афзал кўришади. 1970-йиллардаёқ СССР раҳбари Никита Хрушчев “тез орада” доллар қулашини айтган эди. Бироқ бу башорат ҳам, бошқалари ҳам ҳозиргача амалга ошмади.

Лекин Доналд Трамп президентликка келгач, бор-йўғи 100 кун ичида дунё иқтисодиётида долларнинг қарийб юз йиллик ҳукмронлигини шубҳа остига қўйди.

Долларнинг дунёдаги ўзига хос мақоми

Долларнинг алоҳида мақоми АҚШнинг “беназирлиги” ғоясини акс эттиради – гўёки АҚШга умумий қоидалар тааллуқли эмас, чунки у дунёдаги энг йирик иқтисодиёт, демократик давлатларнинг ҳарбий ҳомийси ва эркин савдо ҳамда капитал ҳаракатининг кафолатчиси сифатида етакчи рол ўйнайди.

Хусусан, 1971 йили АҚШнинг 37-президенти буйруғи билан Америка Бреттон-Вудс тизимидан – яъни долларнинг олтинга боғлиқлигидан воз кечди. Шундан кейин АҚШ валютаси олтин билан таъминланмайдиган бўлди. Доналд Трамп эса айнан шу “беназирлик”ни шубҳа остига қўйди. Лекин доллар жавобан уни ўз ўрнига қайтарди.

Биринчи зарбада доллар омон қолди...

Чет элликлар, ҳатто доллар курси тушиб кетган пайтларда ҳам, Америка иқтисодиётига мамнунлик билан пул тикмоқда. Бундай сармоя оқими АҚШга ўз имкониятлари даражасидан юқорироқ даражада яшашга имкон беради, лекин бюджет тақчиллиги ва давлат қарзини таъминлайди. Ҳар қандай бошқа давлат бу кўрсаткичлар билан аллақачон дефолтга учраган бўлар эди. Лекин АҚШ эмас!

Шу сабабдан, инқирозлар даврида пуллар анъанавий равишда АҚШга йўналтирилади – ҳатто агар инқироз айнан шу ердан бошланган бўлса-да. Инвесторлар пулларини хавфсиз гўшада сақлашни хоҳлашади. Улар юқори даромадли, лекин хатарли активларни – акциялар, корпоратив облигациялар ва ривожланаётган бозорлар активларини сотиб юборишади.

Қутқариб қолинган маблағлар эса одатда АҚШ давлат облигацияларига йўналтирилади. Шунинг учун барча нарса қулаётган пайтда уларнинг нархи кўтарилади ва шу билан бирга доллар курси ҳам ошиб боради – чунки бу облигациялар фақат долларда сотилади.

Ҳар ҳолда шу пайтгача вазият шундай эди. Лекин кунлардан бир кун Трамп бутун дунёга савдо уруши эълон қилди! Натижада бозорларда хавотир пайдо бўлди – компанияларнинг акциялари кескин арзонлаша бошлади, чунки Трамп тарифлари уларга зарар келтиради. Аммо одатдагидан фарқли равишда бу сафар давлат облигацияларининг нархи ва доллар курси ошмади, аксинча пасайди.

Доллар 5% қийматини йўқотди ва Трамп сайланганидан кейин орттирган ютуқларидан маҳрум бўлди. АҚШнинг “беназирлик” жозибаси йўқолди – капитал оқими кириш ўрнига чиқиб кета бошлади.

Вазият шунчалик ноодатий ва жиддий эдики, Трамп дарҳол тўхтади ва янги тарифларни кучга кирганидан бор-йўғи 13 соат ўтибоқ музлатиб қўйди. Биринчи гал доллар ғалаба қилди. Аммо ҳали олдинда кўплаб курашлар турибди.

Нега долларнинг мақоми омонат бўлиб қолди?

Агар аввал долларнинг дунёдаги гегемонияси Россия ёки Бразилия каби ривожланган мамлакатларда норозилик уйғотган бўлса, бу сафар саволлар АҚШнинг ўзининг бой иттифоқчилари томонидан кўтарилди. Ваҳоланки, аввал уларнинг долларга муносабатлари ёмон эмас эди.

Бундай ҳолатнинг келиб чиқишига сабаб – Доналд Трампнинг ҳаммага ва ҳамма фронтларда бир вақтда ҳужум қилиши бўлди. У эркин савдо тизимини йўқ қилди ва Канада, Европа Иттифоқи, Япония ҳамда ҳатто Австралия каби узоқ мамлакатлардан келаётган товарларга 10 фоиздан 25 фоизгача бож тўловлари жорий этди.

У урушдан кейин шаклланган дунё тартиботини ҳам бузиб юборди – бунгача АҚШ ўз иттифоқчилари хавфсизлигининг кафолатчиси ва НАТОнинг етакчиси сифатида қаралар эди. У Даниядан Гренландияни тортиб олишни ва Украина ҳудудларининг бир қисмини Владимир Путинга топширишни ваъда берди.

Трампнинг иккинчи муддат президентлигининг атиги 100 куни ичида АҚШ халқаро мажбуриятларининг шунчалик кўпини бекор қилдики, бутун дунё Америкага ишончсиз шерик сифатида қарай бошлади.

Бу эса ўз навбатида АҚШнинг дунё савдоси, иқтисоди ва сиёсатдаги роли пасайишига олиб кела бошлади. Пировардида бу долларнинг глобал роли тушишига сабаб бўлади.

Хорижий инвесторларнинг ихлоси қайтиши мумкинми?

Ҳозиргача АҚШ бюджети ва савдо балансидаги ўсиб бораётган камомад чет эл сармоялари ҳисобига молиялаштириб келинган. Бу пулларнинг асосий қисми заводлар ёки кўчмас мулк эмас, балки молиявий активларга йўналтирилган.

Турли баҳоларга кўра, чет элликлар АҚШ молиявий активларининг 20-30 фоизига эгалик қилади. Халқаро валюта жамғармаси (ХВЖ) уларнинг сармояларини 22 триллион доллар деб баҳолайди. Бошқа маълумотларга кўра, фақатгина акцияларга 20 триллион, компаниялар ва банклар облигацияларига яна 5 триллион доллар йўналтирилган. Шунингдек, хорижликлар қарийб 9 триллион долларга АҚШ хазина облигацияларини – жаҳондаги энг ликвид ва машҳур молиявий инструментни сотиб олишган.

Доллардаги активларга хориждан пул оқими Америка учун жорий харажатлар ва 36 триллион долларлик тарихий давлат қарзини молиялаштириш имконини беради. Фақатгина капитал чиқиб кетишини тўхтатиш етарли эмас – чет элликлар АҚШ дефицити қанча ўсса, шунча доллар облигацияларини сотиб олишда давом этиши керак.

Трамп, ҳеч шубҳасиз, дефицит ўсишининг олдини олишга ҳаракат қилмоқда. Масалан, Илон Маскка давлат харажатларини қисқартиришни топширган, аммо ҳозирча эришилган натижалар унча катта эмас.

Шу билан бирга Трамп солиқларни пасайтиришни (демакки, бюджет даромадини камайтиришни) ва импорт божлари ҳисобига бюджетдаги “тешик”ни ёпишни режалаштирган, аммо иқтисодчилар бу режанинг реаллигини шубҳа остига қўйишган.

Шундай экан, яқин вақтда Америка яна чет элликларнинг сахийлигига умид боғлашга мажбур бўлади. Аммо Трампнинг иттифоқчилар билан уришиб қолиши ва Хитой билан иқтисодий уруш олиб бориши – бундай шароитда ўта номақбул йўл бўлди. Чунки АҚШ облигацияларининг энг йирик харидорлари Япония, Хитой ва Буюк Британия ҳисобланади.

Пул эмас – қоғоз парчалари

Таъкидлаш жоиз, АҚШ облигациялари эгаларига фоиз тўланади, чунки улар долларни қарзга беради. Лекин Америкага фоизсиз қарз бераётган “савобталаб” хорижликлар тоифаси ҳам мавжуд.

Доллар банкноталарининг тахминан ярми ва 100 долларлик купюраларнинг учдан икки қисми АҚШ ташқарисида айланмоқда. Уларнинг умумий қиймати 1 триллион долларни ташкил этади.

Энди эса ана шу вазият хавф остида, чунки Трамп чет эл товарларининг АҚШга оқиб киришини чеклашга уриняпти.

Трамп АҚШ долларини чет элликларга эмас, балки юқори маош олиб меҳнат қилаётган америкалик меҳнаткашларга бериш тарафдори. Улар эса бу долларларни арзон чет эл товарларига эмас, балки қиммат маҳаллий маҳсулотларга алмаштириши кутилмоқда. Шу тариқа Трамп мамлакатни импорт божлари билан дунёдан иҳоталаб қўймоқда.

Натижада хорижликлар Америка ҳукумати ва компанияларига долларда қарзга беришни истамай қолишяпти. Устига-устак, доллар ишлаб топиш имконияти ҳам қисқармоқда. Қолаверса, АҚШ обрўсига путур етиб, долларнинг дунёдаги гегемонлик ролига жиддий зарба берилмоқда.

Нега Трамп сиёсати долларга хавф солиши мумкин?

Доллар ҳукмронлиги ва афзаллиги 10 та асосий устунга таянади. Трамп уларнинг деярли барчасини йўқ қила бошлади:

1. Иқтисодий ўсишга таҳдид: Трамп божлар нархларини кўтармоқда. Бу компанияларда инновацияга ва аҳолида истеъмолга маблағ камайишига олиб келади. Иммигрантлар ва университетларга ҳужумлар эса АҚШни чет эллик илм-фан ва мутахассислардан маҳрум қилмоқда.

2. Қонун устуворлигига таҳдид: Трампнинг босқинчи сиёсати Америкада конституцион инқироз хавфини туғдирмоқда.

3. Институтларнинг издан чиқиши: Маск орқали бюрократия заифлашмоқда, давлат ишлари эса тажрибасиз, манмансираган бойлар, қариндошлар ва телебошловчилар қўлига топширилмоқда.

4. Капитал ҳаракатини чеклаш ғояси: ҳозирча назарий даражада, лекин ҳатто қисман дефолт ёки чет элликларга акция солиғи ҳақидаги гаплар инвесторлар учун жиддий хавотир туғдиради.

5. Молия бозорининг барқарорлиги: Америка бозорини йиқитиш учун йиллар керак. Аммо бу борада ишлар бошланган.

6. Федерал Захира Тизими (ФЗТ) мустақиллигига таҳдид: Трамп ФЗТ раҳбари Жером Пауэллни ишдан бўшатмоқчи эди. Шов-шув кўтарилгани боис, бу ниятидан қайтди, аммо унга ўринбосар қилиб ўз тарафдори Кевин Уоршни қўймоқчи.

7. Облигацияларга ишонч пасаймоқда.

8. Санкцияларнинг кўпайиши: Трамп санкциялар бўйича олдинги президентлардан ҳам ошиб кетди.

9. Савдодаги улуш камаймоқда: АҚШнинг дунё савдосидаги улуши пасаймоқда. Трамп эса “бизга ҳеч ким керак эмас” деб, тўлиқ изоляцияга уринмоқда.

10. Иттифоқчилар ишончи пасаймоқда: Канада “мудофаага” ўтди, Европа эса ўз йўлини топишга ҳаракат қилмоқда. Бундай жараён долларни сотиб олиш ва АҚШга сармоя киритиш истагини пасайтиради.

Доллар курси пасаядими?

Доллар курси ва унинг жаҳон молиявий тизимидаги роли – бу икки хил масала.

Ҳатто агар доллар арзонлашишда давом этса-да, бу унинг глобал аҳамиятига хавф туғдирмайди. Шу ҳолат 2008-2009 йиллардаги молиявий инқироздан сўнг ҳам кузатилган – доллар қадрсизлигига қарамасдан, хорижликлар Америка активларига рекорд даражада инвестиция киритишда давом этган эди.

Қайд этиш керак, долларнинг қийматсизланиши учун у жаҳон молиявий тизимидаги марказий ўрнини йўқотиши шарт эмас. Фақат ўзига хосликдан бироз чекиниш етарли. Бундай натижа сунъий яратилган иқтисодий пасайиш орқали юзага келиши мумкин.

Трамп юритаётган сиёсат мамлакатни айнан шу йўналишдан бошлаб кетмоқда – иқтисодий ўсиш секинлашмоқда, иқтисодчилар ҳатто қисқа муддатли рецессияни башорат қилмоқдалар. Бунинг ортидан компаниялар фойдасининг ўсиши ҳам сустлашмоқда. Агар бунга Трампнинг кейинги қадамлари борасидаги ноаниқлик ва АҚШ марказий банкининг мустақиллигига қарши тажовузларини қўшсак, хорижлик инвесторларнинг Америка активларига бўлган қизиқиши пасайиши учун барча шартлар мавжуд.

Бу эса долларнинг сезиларли даражада қадрсизланишига олиб келиши аниқ. Бироқ доллар курсининг тушишини унинг глобал ҳукмрон валюта сифатидаги мақомини йўқотиши билан адаштирмаслик керак. Илгари ҳам доллар катта курс ўзгаришларига дуч келган, аммо ўз мавқеини йўқотмаган.

Трампнинг ўзи доллар курси тушишига қарши эмас – бу Трамп ёмон кўрадиган савдо дефицитини қисқартириш усулларидан бири, деб кўрилади. Арзон доллар импортни қимматлаштиради ва қисқартиради, экспорт эса арзонлашиб, кўпая бошлайди. Шу боис, доллар курси пасайиши бу дарҳол инқироз дегани эмас. Ҳақиқий доллар инқирози – бу доллардан оммавий воз кечиш ва хорижий активларга ўтиш натижасида рўй беради. Аммо бундай бўлиши қийин. Чунк дунёда доллардаги акция ва облигацияларга муносиб муқобил йўқ.

Қайси валюта доллар ўрнини боса олади?

Яқин келажакда долларни глобал етакчи валюта сифатида тўлиқ алмаштира оладиган муносиб вариант мавжуд эмас. Бироқ Трамп юритаётган сиёсат долларнинг жаҳондаги роли аста-секин пасайишини тезлаштириши мумкин.

Ўтган йил охирида дунё бўйлаб 12 триллион доллар миқдорида резервлар тўпланган эди. Улардан тахминан 60 фоизи долларда сақланган, 20 фоизи эса – еврода. Япон иенаси ҳиссасига 6%, Буюк Британия фунтига 5% тўғри келади. Хитой юани эса атиги 2% бўлиб, бу ҳатто Канада ёки Австралия долларларидан ҳам кам.

Юқоридагилар расмий захиралардаги жамғармалар холос. Валюта сифатидаги бошқа функцияларда доллар янада устунроқ. Чунки жаҳондаги валюта айирбошлаш операцияларининг қарийб 90 фоизи долларда амалга оширилади, савдо ҳисоб-китобларининг 50 фоиздан зиёдроғида доллар қўлланилади, хорижий валюталардаги қарзларнинг 70 фоизи долларда ифодаланган.

Эҳтимолий рақиб сифатида юан хаёлга келади. Ахир Хитой дунёдаги иккинчи йирик иқтисодий етакчи ҳисобланади! Аммо Хитойда юан курсини коммунистик партия назорат қилади. Қонун устуворлиги, капитал ҳаракатнинг эркинлиги ва ривожланган молия бозорлари борасида Хитой АҚШ ўрнини боса олмайди. Қолаверса, Хитой коммунистик партияси ҳамон ўз сиёсатини ўзгартириш ва товар ҳамда капитал экспорт қилувчи мамлакатдан бошқаларнинг иқтисодий беқарорлигини импорт қилувчи мамлакатга айланиш ниятини билдиргани йўқ.

Шунингдек, евро энг ҳақиқий ва муқобил валюта бўлади, деган тахминлар ҳам йўқ эмас. Бироқ чорак асрдан буён муомалада бўлиб келаётганига қарамасдан, евро валютаси долларга жиддий рақобатчига айлана олмади. Захиралар ва ҳисоб-китоблардаги улуши ҳам ўзгармаяпти. Евро ҳозирги шаклида долларга муқобил эмас, чунки евроҳудудда молия бозорлари тарқоқ ва кичик, бюджет сиёсати марказлашмаган, иқтисоди эса анча вақтдан бери ўсмаяпти.

Бошқа машҳур валюталар – иена, фунт, франк ҳам доллар ўрнини боса олмайди, чунки уларни чиқараётган мамлакатларнинг иқтисоди жаҳон миқёсида нисбатан кичкиналик қилади.

Хулоса

Хулоса қилиб айтганда, президент Трамп ташқи дўстларсиз, иттифоқчиларсиз, глобал мажбуриятларсиз Америка яратишга уринмоқда. Аммо глобал валюта мақоми – бу ишонч ва барқарорлик натижасидир. Мабодо дунё Америкага ишончни йўқотса, доллар қийматини сақлаб қолиш қийинлашади.

Шу сабабдан, долларнинг тақдири энди фақат бозорлар ёки марказий банклар қарорига эмас, балки АҚШнинг глобал сиёсий одоб-аҳлоқи ва иттифоқчилар билан қандай муносабат ўрнатишига боғлиқ бўлиб қоляпти. Доналд Трамп доллар обрўсини бевосита туширмаслиги мумкин, бироқ унинг айрим ҳаракатлари бу ҳукмронлик устунларини бирма-бир қулата бошлади. Вазият шундай давом этса, дунё ҳам долларга муқобил молиявий инструментни излашга мажбур бўлади.

Абулфайз Сайидасқаров