Руҳият қирралари: “Вахтёр” синдроми

Тасаввур қилинг, кимгадир озгина ҳокимият берилди. Масалан, қоровул кимнинг эшикдан ўтишини ҳал қилади, котиба қайси ҳужжатни аввал имзо учун раҳбарга олиб киришни танлайди ёки фаррош ўзи ювиб-артган жойдан юриш ёки юриш мумкин эмаслигини ғурур ва ғазаб билан назорат қилади.

Шу пайтгача борлиги билинмай юрган одамга кичкина ваколат ёки ҳокимият берилса, “кўрмаганни кўргани қурсин” ёки “сенга бир амал тегмасин” деганларидек, кутилмаганда кибрланиб, бурни кўтарилиб кетади. Ўзига берилган ваколатдан, “юлдузли онлардан” 100, ҳаттоки 200 фоиз фойдаланиб қолишга ҳаракат қилади. Психологияда бу ҳодиса “вахтёр синдроми” деб аталади. (“Вахтёр” – маълум бир кунлари навбатчилик қиладиган қоровул).

Албатта, ҳар бир касб эгасини улуғлаймиз, ҳурмат қиламиз. Шу боис гап касб ҳақида эмас, айрим одамларнинг ижтимоий мавқе ва ундан фойдаланишда ўзини ғалати тутиши, арзимаган ваколатдан такаббурлик қилиши ҳақида кетаётганини аввалдан эслатиб қўямиз.

“Вахтёр синдроми” нима?

“Вахтёр синдроми” бу – “кичик одам”нинг ҳатто энг аҳамиятсиз ҳолатда ҳам ўз ҳокимиятини намойиш этиш истагидир. “Вахтёр синдроми”нинг бир неча масхараомуз синонимлари ҳам бор: “гардеробчи синдроми”, “шлагбаум бошлиғи”, “эшик генерали” ва ҳоказо.

“Кичик одам” деган тушунча бежизга ишлатилмаган. Одатда агрессив ҳокимиятпарастлик энг юқори лавозимда турмаган одамларда кўпроқ намоён бўлади. Масалан, гардеробчи сизга пайпоқдай қараб, узатган палтонгизни кўрмасликка олади ва мулойим йўталингизга нафрат билан “Мен бандман!” деб жавоб қайтаради. Ёки айрим кичик амалдор одамлар кутаётганини билса ҳам, бемалол чой ичиб ўтираверади.

Кичик ҳокимият ҳақида катта гап

Бу фақат ёмон характердан келиб чиқмайди. Бунинг ортида бир нечта психологик механизмлар бор. Тасаввур қилинг, бир одам йиллар давомида мансабда ўсишни орзу қилган, аммо бир жойда тўхтаб қолган. Ёки болаликда ҳар бир қадамини назорат этишган, мустақил ҳаракатланиш имконини беришмаган. Энди унга озгина ҳокимият берилади – ва у дарҳол ўзини кўрсатишга ошиқади.

Бу ерда табиий бир қонуният ишлайди: инсон ҳаётида қанчалик кам ҳақиқий ҳокимият бўлса, у ўзининг “муҳимлигини” кўрсатишга шунчалик қаттиқ ёпишади. Бу худди болаларнинг ўйин майдончасидаги ўйинга ўхшайди: агар бола ўйинда етакчи бўлмаса, у ҳеч қурса белкуракчасини кимга бериш ёки бермаслик ҳуқуқидан ҳузурланиб фойдаланади.

Лекин энг қизиғи – ҳамма ҳам “вахтёр” бўлиб қолмайди. Бу худди муайян хислатларга эга одамлар кириши мумкин бўлган “махсус клуб” каби тор психологик доира. Одатда улар ўзига ишончи ўта паст одамлар ҳисобланади, уларнинг онг остидаги товуш шундай шивирлайди: “Қандай муҳим ва қимматли эканингни ҳаммага исботла!”

Ҳокимият – қалқон сифатида

Баъзи одамлар учун эса ҳокимият – қалқондир. Масалан, фаррош бўлиб ишлайдиган аёл жимгина, хокисор бўлиб юрса, дуч келган одам, ит ҳам-бит ҳам, уни менсимасдан туркилай бошлайди, ҳатто ҳақоратлайди. Хўш, бу ҳолатда у нима қилади? Тўғри, фаррош биринчи бўлиб тиш қайрай бошлайди. Бу худди боксдагига ўхшайди – энг яхши ҳимоя бу ҳужум! Бундай одам атайлаб муаммо яратади, кейин эса уни “қаҳрамонларча” ҳал қилади. Масалан, бюрократия ва қоғозбозлик билан сизни чарчатади, кейин эса ҳиммат кўрсатиб, тезда ишингизни битказиб беради – ва сиз унга миннатдор бўлишингизни кутади.

Нега «вахтёр синдроми» постсовет жамиятида кучли намоён бўлади?

Албатта, “вахтёр”лар ҳамма жойда ва ҳамма даврларда бўлган. Аммо нега бу ҳолат постсовет жамиятида айниқса яққол кўзга ташланади?

Бу қизиқ феномен. Бир неча йил олдин English Language & Usage Stack Exchange платформаси фойдаланувчилари “вахтёр синдроми”га инглиз тилида аниқ аналог излашди. Ва топа олишмади. Чунки бу – айнан совет ва постсовет жамиятларига хос бўлган ҳодиса.

Ғарбда self-made man концепцияси мавжуд – нолдан бошлаб муваффақиятга эришган одамлар қадрланади. Бу фикрга кўра, паст ижтимоий мавқега эга бўлиш уятли эмас – бу шахсий танлов ёки вақтинчалик босқич. Қоровул ёки фаррош атрофдагиларга қаттиққўл бўлишга муҳтож эмас: улар ҳамма қатори курашади, баъзан йиқилади, баъзан юқорига кўтарилади.

Совет жамиятида эса ижтимоий роллар қаттиқ тақсимланган, касбни ўзгартириш ва юқорига чиқиш жуда қийин, баъзан эса ҳатто мумкин эмас эди. Одам қийин ижтимоий мавқеда қолиб кетган бўлса, ўз тақдирини ўзгартириш имконини кўрмайди ва бу ҳолатни ичига ютади. Охир-оқибат бу ғазаб “портлаган” агрессия сифатида намоён бўлади.

“Вахтёр” билан қандай муомала қилиш керак?

1. Эътибор бермаслик

Бу – асабларингизни асрайдиган, аммо вақтингизни оладиган усул. “Иложи йўқми?” – яхши, елка қисамиз, чуқур нафас оламиз ва “вахтёр”ни четлаб ўтамиз.

2. Тортинмаслик

Агар вазият қаттиқ зўрайса, “вахтёр”ни ўз ўрнига тушириб қўйиш мумкин. Унинг бошлиғига қўнғироқ қилиш, овозни баландлатиш ёки совуқ оҳангда: “Мен бу ердан ўтиш ҳуқуқига эгаман, сиз эса ўз ишингизни қилинг”, дейиш мумкин.

3. “Вахтёр”га етишмайдиган нарсани бериш

Бу энг гуманистик ёндашув. Кўпинча “вахтёр” – ўзини муҳим ҳис қилишни жуда истайдиган бахтсиз одам. Одатий “ишингиз учун раҳмат” каби оддий сўз мўъжизалар яратиши мумкин. Ёки ҳар ўтганда салом бериб, аҳволини сўраб ўтиш ҳам унинг кўнглини тоғдек кўтаради.

Қизиққон фаррошга эса шундай дейиш мумкин: “Мана оёғимни артиб киряпман ва жуда эҳтиёткорлик билан ўтаман. Ростдан ҳам, бу ер жуда тоза экан”.

Кичик амалдорга шундай дейиш мумкин: “Бу масала жуда муҳим! Менга айтишди, фақат сиз ёрдам бера олар экансиз. Бошқанинг қўлидан келмас экан”.

Бу гўё хушомадга ўхшаши мумкин, аммо аслида сиз йўқотган таянчини топа олмаган одамга ёрдам берасиз. Агар сизда шундай ресурс бўлса, бу энг оқилона ва инсонпарвар ёндашувга айланиши мумкин.

Хулоса

“Вахтёр синдроми” – бу кичик ҳокимият соҳибларининг ўз ваколатларини ортиқча намойиш этиш истаги. Бу ҳолат постсовет жамиятларида айниқса кучли намоён бўлиб, унинг илдизлари тарихий ва ижтимоий омилларга бориб тақалади. Одатда бундай одамлар ўзларини муҳим ҳис қилишга муҳтож бўлади ва шу сабабли атрофдагиларга қаттиққўллик қилишади.

Бу синдромга дуч келганда, эътибор бермаслик, ўз ҳақ-ҳуқуқингизни ҳимоя қилиш ёки инсонпарвар ёндашув билан муаммони юмшатиш мумкин. Энг муҳими – бундай вазиятларда фойдасиз тортишув ўрнига, оқилона ва совуққонлик билан ҳаракат қилишдир.

Аслини олганда, ҳаммамиз ҳам қайсидир даражада “вахтёр синдроми”га мойилмиз. Қайси биримиз ошхонада, яна қайсимиздир болаларимиз ёки хотинимиз учун “вахтёр”лик қиламиз. Фарқи шуки, кимдир буни англаб етади ва ўзини назорат қилади. Кимдир эса бунинг уддасидан чиқмайди.

Нафсиламбирини айтганда, “вахтёр синдроми” ҳокимият ҳақидаги ҳикоя эмас, балки инсоннинг каттароқ аҳамиятга эга бўлишга эҳтиёжи ҳақидаги масаладир. Шунчаки баъзи одамлар бу эҳтиёжни қондириш учун нотўғри йўлни танлашади...

Абулфайз Сайидасқаров