Трампнинг Гренландияни эгаллаш мақсади қатъий

Доналд Трампнинг провокацион режалари орасида Канада ва Гренландияни АҚШга қўшиб олиш ҳақидаги баёнотлари алоҳида эътиборга молик. Бу қарор айримлада хавотир, баъзиларда истеҳзо уйғотди. Бироқ бу режанинг АҚШ учун ижобий ҳал қилинишига ишонган кучлар ҳам мавжуд.

Жумладан, Россия президенти Владимир Путин АҚШ президенти Доналд Трампнинг Гренландияни АҚШга қўшиб олиш режаларига изоҳ берди. Россия етакчисининг таъкидлашича, бу янги Америка маъмуриятининг “экстравагант гап-сўзлари” эмас, балки жиддий режалар ҳақида гап кетмоқда.

“Бу режалар узоқ тарихий илдизларга эга. Ва очиқ-ойдинки, АҚШ ўзининг геостратегик, ҳарбий-сиёсий ва иқтисодий манфаатларини Арктикада системали равишда илгари суришда давом этади”, деди Владимир Путин “Арктика – мулоқот ҳудуди” VI Халқаро Арктика форумидаги чиқишида.

Ҳуқуқий нозик жиҳатлар

Ҳозир Гренландия – Дания таркибидаги ўзини ўзи бошқарувчи ҳудуд ҳисобланади. Шу йилнинг 12 март куни оролда парламент сайловлари бўлиб ўтди. Сайлов натижаларга кўра, мухолифатдаги “Демократлар” партияси 29,9% овоз тўплаб ғалаба қозонди. Янги таркибдаги депутатлар эндиликда Гренландиянинг Даниядан ажралиш режасини ишлаб чиқиш учун масъул бўлишади. Доналд Трамп эса Гренландияни АҚШ таркибига киритиш истагини бир неча маротаба билдирган.

Бу йўлдаги жиддий қадам сифатида 27 март куни Гренландияга юқори мартабали Америка делегацияси йўл олди. Унинг таркибига АҚШ вице-президентининг рафиқаси Уша Вэнс, миллий хавфсизлик бўйича маслаҳатчи Майк Уолтц ва АҚШ энергетика вазири Крис Райт кирган. Гренландия бош вазири Муте Эгеде Вашингтон делегациясининг ташрифини, хусусан, Уолтцнинг оролга келишини “провокация” деб баҳолади.

Янги кескинлик даври

Тан лиш керак, айни пайтда АҚШ, Дания ва Гренландия ўртасидаги муносабатларда янги кескинлашув босқичи бошланди. Америка делегацияси “хавфсизлик ҳолатини баҳолаш” мақсадида оролга боришини маълум қилди. Ҳолбуки, бир неча кун олдин орол ҳокимияти ҳатто вице-президент рафиқаси ва бошқа юқори лавозимли америкалик амалдорларнинг ташрифини ҳам “провокация” деб атаган эди. Бироқ вазият кескинлашишига йўл қўйилмади, чунки таклиф қилинмаган меҳмонлар, эҳтимол, фақат АҚШ ҳарбий базасига ташриф билан чекланиб, маҳаллий аҳоли билан алоқаларга киришмасликлари маълум бўлди.

Маълумотларга кўра, 27 мартда бошланган бу сафарнинг асосий мақсади Вэнс хонимнинг “тарихий жойлар, Гренландия мероси билан танишиши ва Avannaata Qimussersua миллий ит пойгасида қатнашишидан иборат” холос.

Шу билан бирга, Вашингтон америкалик вакиллар маданий алоқаларни мустаҳкамлаш учун эмас, балки хавфсизликни таъминлаш учун келаётганини яширмади. “АҚШ Арктика минтақасида хавфсизликни таъминлашдан манфаатдор ва миллий хавфсизлик бўйича маслаҳатчи ҳамда энергетика вазирининг АҚШ фазовий базасига ташрифи ҳайратга солмаслиги керак”, деди Оқ уй Миллий хавфсизлик кенгаши матбуот котиби Брайан Хюз. Унинг таъкидлашича, делегация ҳарбий объектга ташриф буюриш орқали “биринчи манбадан” маълумот олишни режалаштирган.

“Жума куни Гренландияга боришни интиқлик билан кутяпман”, деб ёзди АҚШ вице-президенти Жей Ди Вэнс Х ижтимоий тармоғида, оролдаги хавфсизлик ҳолатини текшириш режаси ҳақида маълумот бериб. У бунинг зарурлигини “Гренландияга кўплаб бошқа давлатлар таҳдид солаётгани, унинг ҳудуди ва сув йўлларидан фойдаланиб, АҚШ, Канада ва Гренландия халқига хавф туғдирмоқчи бўлаётгани” билан изоҳлади.

Шу билан бирга, орол ҳокимияти ва Дания ҳукумати америкалик меҳмонларнинг ташрифидан норозилигини ҳали вице-президент режалари эълон қилинмасидан олдин ошкор ифода этган эди. Гренландиянинг тез орада лавозимини тарк этадиган бош вазири Муте Эгеде 24 март куни маҳаллий газета Sermitsiaq’га берган интервюсида Америка делегацияси ташрифини “провокация” деб атаган. “Сафарнинг ягона мақсади бизга ўз қудратини кўрсатиш, бу сигнални бошқача талқин қилиш мумкин эмас”, деди у.

Данияда ҳам шу каби фикрлар билдирилди. Дания Гренландиянинг ташқи сиёсат ва мудофаасини назорат қилишда давом этаётганига қарамай, орол кенг мухторият ҳуқуқига эга. Дания бош вазири Метте Фредериксен Америка делегациясининг ташрифини Копенҳаген ва Нуук маъмуриятига босим ўтказишга уриниш сифатида баҳолади. “Бу Гренландияга керак бўлган ташриф эмас”, деди у 25 март куни.

Америка маъмурияти эса бунга қарамасдан, ташриф Гренландиянинг таклифи билан амалга ошганини иддао қилди. “Одамлар бизни чақиряпти”, деди Доналд Трамп журналистларга берган интервюсида.

“Маълумот учун: Гренландия ҳукумати ҳеч қандай расмий ёки шахсий таклиф юбормаган”, деб жавоб қайтарди Гренландия вазирлар маҳкамаси.

Бу орада, ташрифдан бир кун олдин Вашингтон Вэнслар сафари йўналишини қисман ўзгартирди. Улар пойтахтдан 1,5 минг км шимолда жойлашган АҚШ фазовий базаси “Питуффик”ка ташриф буюрадиган бўлдилар. Бу ерда Арктикадаги хавфсизлик масалалари бўйича брифинг ва америкалик ҳарбийлар билан учрашув ўтказилиши режалаштирилган. Маълумот учун, 1951 йилдаги АҚШ ва Дания ўртасидаги келишувга кўра, Америка расмийлари ҳарбий базаларга ўз хоҳишига кўра ташриф буюриш ҳуқуқига эга.

Асрий орзу ороли

2024 йилда АҚШ сайланган президенти Доналд Трамп ва Дания қироли Фредерикнинг ҳаракатлари туфайли Гренландия бутун дунё эътиборида бўлди. Доналд Трамп Гренландияни сотиб олиш таклифи билан чиқди. Дания қироли эса шунга жавоб тариқасида мамлакат гербига Гренландия рамзи – оқ айиқни янада муҳим қилиб қўшди.

Доналд Трампнинг Гренландия АҚШ таркибига кириши кераклиги ҳақидаги ғояси умуман янги эмаслигини айтишнинг ўзи кифоя. Бу масалани биринчи бўлиб 1861-1869 йилларда АҚШ давлат котиби бўлган Уилям Сюард кўтарган. Ҳа, айнан шу инсон Россиядан Аляскани сотиб олиш бўйича келишувга эришган. Бироқ Гренландия билан бундай келишувнинг уддасидан чиқмаган. Шунга қарамай, Америка оролга бўлган даъвосидан воз кечмаган. Ҳатто бир муддат АҚШ Гренландияни амалий жиҳатдан бошқарган: 1941 йилда америкалик ҳарбийлар оролни оккупация қилган. Тўғри, бу тўлиқ эмас, қисман амалга оширилган: америкаликлар бутун оролни назорат қила олмаган, чунки у катта қисми одам яшамайдиган ҳудуддан иборат эди. Шунинг учун ҳам вақти-вақти билан бу ерга немислар ҳам тушган.

Ўша даврдан бошлаб Гренландия АҚШнинг барча ҳарбий режаларида мамлакат мудофааси учун ҳал қилувчи аҳамиятга эга ҳудуд сифатида кўрила бошланди. 1970-йиллар ўртасида АҚШ Бирлашган штаб бошлиқлари қўмитасининг махфий ҳужжатлари ошкор қилинди, улардан маълум бўлишича, АҚШ ҳали 1946 йилдаёқ Гренландия Дания учун “умуман кераксиз” ҳудуд, бироқ АҚШ хавфсизлигини таъминлаш учун жуда зарур, деган хулосага келган. Америкалик ҳарбийлар Данияга орол учун 100 миллион доллар таклиф қилишган. Шунингдек, Алясканинг бир қисмини Гренландияга алмаштириш варианти ҳам кўриб чиқилган. Бироқ Дания бу таклифларни рад этган. АҚШ эса Дания НАТОга аъзо бўлганидан кейин ҳамда оролда бир нечта америкалик ҳарбий базалар ташкил этилгандан сўнг Гренландияга бўлган даъвосидан воз кечди (ҳозирги кунда фақат биттаси қолган).

Асосий баҳона – хавфсизлик

Америкалик ҳарбийларнинг фикрича, Гренландия АҚШ хавфсизлиги масаласида ҳал қилувчи рол ўйнайди. Дания орол мудофаасини таъминлаш ва унинг сув ҳудудларига чет эл ҳарбий кемаларининг кириб келишини назорат қилиш имкониятига эга эмас. Шунингдек, Гренландия НАТОнинг “Фарер-Исландия чизиғи” деб номланган сувости кемаларидан ҳимоя тизимининг бир қисми ҳисобланади. Бу чизиқ АҚШнинг шимоли-шарқий ҳудудларини ҳимоя қилиш учун жуда муҳим деб баҳоланади. Зеро, Гренландия ҳаво кенгликлари АҚШ ва Канадани ҳаводан ҳимоя қилишда катта аҳамиятга эга. Бундан ташқари, орол Америка космик дастурларининг нормал ишлаши учун ҳам керак. Шуни айтишнинг ўзи кифояки, Гренландияда қолган ягона америкалик ҳарбий база айнан АҚШ Космик кучларига тегишли.

Ер ости бойликларига эга чиқиш асосий мақсадми?

Бундан ташқари, олимларнинг маълумотларига кўра, Гренландияда дунёнинг энг йирик (Хитойдан ташқари) ноёб ер элементлари захиралари, шунингдек, нефт ва газ конлари мавжуд. Ҳозирча бу захиралар қазиб олинмаяпти, чунки маҳаллий ҳукуматлар бунга қарши чиқади (улар нефт ва газни қазиб олиш сиёсий жиҳатдан нотўғри ва орол экологиясига зарарли деб ҳисоблайди). Бундан ташқари, транспорт масаласи ҳам муаммо туғдиради. Аммо олимлар глобал исиш туфайли Арктика денгиз йўллари музлардан холи бўлиши учун кўпи билан ўн йил керак ва бу нефт ҳамда газга етишишни осонлаштиради, деб ҳисоблашмоқда. Кўплаб мутахассисларнинг фикрига кўра, Гренландияни биринчи бўлиб Америка эгаллаб олмаса, унинг рақобатчилари (бу ерда Россия ва Хитой назарда тутилмоқда) индамай кутиб турмайди.

Орол Данияга қанчалик керак?

Вазиятни кузатиб, Гренландия мутлақо керак бўлмаган ягона давлат – Дания деб ўйлаш мумкин. Дания гренландияликларга исталган вақтда мустақиллик бўйича референдум ўтказиш ва унинг натижасини қабул қилиш ҳуқуқини берган. Шунингдек, орол бюджетига йиллик 77 миллион доллар миқдорида субсидия ажратиб келмоқда, бироқ унинг қандай сарфланаётганини назорат қила олмайди ва бунинг эвазига ҳеч қандай фойда олмайди, чунки Гренландия қироллик бюджетига ҳеч қандай ҳисса қўшмайди). Афсуски, ҳозирги вазиятда Гренландия Дания учун гўёки “дастаксиз жомадон”га айланган – ташлашга кўзи қиймайди, кўтаришга эса қийналади.

Абулфайз Сайидасқаров