АҚШ: демократия ва авторитаризм ўртасидаги чегара

Америка сиёсий саҳнасида Доналд Трампнинг қайтиши ва унинг янги муддатга бўлган даъволари глобал сиёсий муҳокамаларни кучайтирмоқда. Унинг тарафдорлари уни АҚШнинг миллий манфаатларини ҳимоя қилувчи лидер сифатида кўрсалар, танқидчилар уни авторитаризм сари интилишда айблашмоқда. Трамп давридаги сиёсий жараёнлар таҳлили унинг Оқ уйга қайтиши Америка демократик тизимига қандай таъсир кўрсатиши мумкинлигини аниқлаш имконини беради.

Трамп ва президентдлик муддати чекловлари

Америкалик сиёсий технолог Стив Банноннинг сўзларига кўра, Доналд Трамп 2028 йилда ҳам президентлик учун номзодини қўйиши мумкин. Бу эса Америка Конституциясининг муддат чекловлари борасида янги баҳсларни юзага келтирмоқда. Конституцияга кўра, президент фақат икки муддатга сайланиши мумкин, аммо Трампнинг тарафдорлари бу қонунни талқин қилишнинг турли йўлларини изламоқда. Агар Трамп ўз тарафдорлари билан бу муаммони ҳал қилишга муваффақ бўлса, Америка сиёсий тизимида янги бир давр бошланиши мумкин.

Хўш, демократик жамият эталони ҳисобланмиш АҚШга нима бўляпти? Наҳотки Трамп мазкур демократия оролига ҳам золим ҳукмдорлар севадиган, халқ ҳаётини хароб қиладиган ва мамлакат тараққиётига тўсқинлик қиладиган диктатура ҳамда автократия каби ифлос сиёсий меросни культивация қилмоқчи?

Авторитаризмга интилиш аломатлари

Трамп маъмурияти давомида бир қатор ҳаракатлар ва қарорлар АҚШдаги демократик тамойилларга зид бўлгани сабабли, улар авторитаризмга интилиш сифатида баҳоланди. 2025 йил 22 март куни The Guardian газетасида чоп этилган мақолада Трамп маъмуриятининг ҳаракатлари АҚШ демократик тизимининг асосларини заифлаштираётгани таъкидланди. Мақолада президентнинг ҳукумат мустақиллигини сусайтириш, суд қарорларига бўйсунмаслик, муҳожирларни қонуний жараёнларсиз депортация қилиш ва оммавий ахборот воситалари ҳамда норозилик билдирувчиларни сукутга чақириш каби ҳаракатлари авторитар режимларга хос экани қайд этилди.

Бундан ташқари, Стэнфорд университетининг социологи ва авторитаризм бўйича мутахассиси Ларри Даймонднинг El País газетасига берган интервюсида, Трампнинг ҳаракатлари АҚШдаги демократик институтларни заифлаштиришга қаратилгани ва унинг бошқаруви Венгриянинг Виктор Орбан ёки Туркиянинг Ражаб Тоййиб Эрдўған каби авторитар лидерларнинг стратегияларига ўхшашлиги таъкидланди. Даймонднинг фикрича, Трамп ҳукуматнинг мувозанат ва текширув тизимларини бузиб, қонунлар ва демократик жараёнларни поймол қилмоқда, шунингдек, танқидчилар ва мухолифларни қўрқитиш учун зўравонлик таҳдидларидан фойдаланмоқда.

Яқинда француз олимига АҚШга кириш тақиқлангани ҳақидаги хабарлар халқаро жамоатчиликда хавотир уйғотди. Олий таълим ва тадқиқотлар бўйича Франция вазири Филипп Батистнинг маълум қилишича, олим АҚШ сиёсатини танқид қилган шахсий хабарлари туфайли мамлакатга киритилмаган. Бу воқеа Америкада фикр эркинлиги ва академик мустақилликка нисбатан чегаралар тобора тортилаётганидан далолат беради.

Шахсга сиғиниш “маданияти”нинг шаклланиши

Трамп маъмурияти даврида президент атрофида шахсга сиғиниш маданиятининг шаклланишига оид бир қатор мисоллар келтириш мумкин. Масалан, 2025 йил феврал ойида The Guardian газетасида чоп этилган мақолада, Трампнинг АҚШ маданияти ва миллий идентификациясига таъсири, шу жумладан, Мексика кўрфазини Америка кўрфази деб қайта номлаш ва Кеннеди марказини назорат қилиш каби ҳаракатлари авторитар режимларнинг пропаганда стратегияларига ўхшашлиги таъкидланди. Бу ҳаракатлар президентнинг миллий ривоятлардаги ҳукмронлигини мустаҳкамлашга қаратилган.

Шунингдек, 2019 йилда The Nation нашрининг кузатувчиси Саша Абрамски, Трамп маъмуриятининг ҳаракатларини шахсга сиғиниш маданиятига ўтиш сифатида баҳолаган. Масалан, Оқ уйнинг федерал хизматларга The New York Times ва The Washington Post газеталарига обунани тақиқлашга уринишлари ва Адлия вазирлигининг президент босими остида Россия билан алоқалар бўйича ишни қайта кўриб чиқиши каби ҳаракатлар келтирилган.

Яқинда эса АҚШ вице-президенти Жей Ди Вэнс “Трамп дунё президентига айланади” деган баёнот билан чиқди. Трампнинг қариндошларидан бири эса ижтимоий тармоқларда “Трампнинг Америка тараққиётига қўшаётган ҳиссаси учун унинг оёқларидан ўпишлари керак” деган пост қолдирди. Шунингдек, кўплаб сиёсатчилар Доналд Трампнинг суратини АҚШ валютасига жойлаштириш, унга Нобел мукофотини бериш ёки АҚШдаги Рашмор тоғига ҳайкалини қўшиш каби ғалати таклифлар билан чиқмоқда. Бу авторитар давлатлардаги шахсга сиғиниш, лаганбардорлик ва диктатура учун замин яратиш борасида хавотирларни туғдирмоқда.

Америкада диктатура ўрнатилиши мумкинми?

Трамп маъмурияти давомида унинг сиёсати авторитаризм томон ҳаракат сифатида баҳоланган. У мухолифатни босимга олиш, ОАВга чекловлар жорий қилиш ва мухолиф олимлар ҳамда талабаларга қарши чоралар кўриш билан танилган. Бундан ташқари, Стэнфорд университети социологи Ларри Даймонднинг таъкидлашича, Трамп ҳукумат органлари орасида мувозанатни бузишга ҳаракат қилган.

Юқорида келтирилган далиллар Трамп маъмурияти даврида АҚШда авторитаризмга интилиш ва шахсга сиғиниш маданиятининг шаклланганини кўрсатади. Бу ҳолатлар демократик институтларнинг заифлашишига, қонун устуворлигининг сусайишига ва жамиятдаги бўлинишларнинг чуқурлашишига олиб келиши мумкин.

Агар бу тенденциялар давом этса, АҚШда демократик қадриятлар ва институтларнинг янада заифлашиши эҳтимоли бор. Бу эса мамлакатнинг ички барқарорлиги ва халқаро майдондаги нуфузига салбий таъсир кўрсатиши мумкин. Шунингдек, шахсга сиғиниш маданиятининг кучайиши жамиятда танқидий фикрлаш ва мухолифатнинг сусайишига олиб келиши мумкин, бу эса демократик жараёнлар учун хавфлидир.

Бироқ бу фактларга қарамасдан, АҚШда диктатура ўрнатилиши осон эмас. Сабаби – мамлакатда қонун устуворлиги ва кучли федератив тузилма мавжуд. Штатлар катта молиявий ва сиёсий мустақилликка эга, бу эса марказлашган ҳокимиятнинг мутлақ назорат ўрнатишини қийинлаштиради. Шуниндек, ҳокимиятга ўзаро кучлар мувозанати ва ўзаро бир-бирини тийиб туриш механизми ҳам бунга йўл қўймаслиги эҳтимолга яқин.

Қолаверса, Доналд Трампнинг президентлик даврида АҚШда авторитаризм ва шахсга сиғиниш маданиятининг ривожланиши ҳақидаги далиллар жиддий таҳлил ва муҳокамани талаб қилади. Демократик институтлар ва қадриятларни ҳимоя қилиш учун жамиятнинг барча қатламлари ва сиёсий кучлари биргаликда ҳаракат қилиши зарур. Фақат шу тариқа АҚШ ўз демократик анъаналарини сақлаб қолиши ва келажакдаги ривожланишини таъминлаши мумкин.

Sic Semper Tyran!

АҚШнинг Виржиния штатининг байроғи, герби ва муҳрида ажойиб сурат тасвирланган:

Тасвирда янги Виржиния Ҳамдўстлигининг бош рамзи сифатида танланган аёл ҳайкали акс этган бўлиб, у римча фазилат (Virtus), жасорат ва матонат тимсоли ҳисобланади. Аёл узун найзасига суянган ҳолда, Виржиния рамзи ғалаба қозонган ғолиб каби турган бўлиб, унинг оёғи остида енгилган эркак фигураси – ағдарилган тиранияни (зулм ва зўравонлик салтанатини) ифодалайди. Унинг қўлидаги қилич куч эмас, балки ҳокимият тимсоли саналади. Аёл образи амазонкалар (озод ва эркин жамият тимсоли) услубидаги либосда тасвирланган. Суратда лотинча Sic Semper Tyrannis (Зулм салтанати доим шундай якун топади) ибораси ёзилган. Бу Юлий Цезар ўлдирилганида Брут томонидан айтилгани таъкидланади.

Гарчи суратдаги “енгилган тирания” Виржиния ҳамдўстлиги билан бўлган курашда Буюк Британиянинг мағлубиятини, бир четга ташланган подшоҳлик тожи эса монархиявий Британия зулмидан қутулиш ва янги эркин республика туғилишини ифодаласа-да, бу суратдаги руҳиятни бутун АҚШ сиёсий тизимига ҳам татбиқ этиш мумкин. Яъни бу ерда ўрнатилган тузум ва тизим диктатурага тоқат қила олмайди. Чунки халқдаги эркинликка интилиш руҳияти ва мавжуд сиёсий тизим бунга йўл қўймайди. Буни ўзгартирмоқчи бўлганларнинг якуни эса худди Виржиния гербидаги каби якун топади.