Рентген аппаратлари қандай ишлайди?

Ҳозирги тиббиётни рентгенологик тадқиқотларсиз тасаввур этиш қийин. Улар инсон танасининг ички тузилишини шикастламасдан кўриш имконини беради, ташхис қўйишда ва касалликларни даволашда катта аҳамиятга эга. Рентген нурларининг кашф этилиши ва уларнинг тиббиётда қўлланилиши узоқ тарихга эга.

Рентген нурларининг кашф этилиши

1895 йил 8 ноябр куни немис физиги Вилгелм Конрад Рентген инсон кўзига кўринмайдиган, бироқ металл ва баъзи моддалардан ўтиб, махсус экранда тасвир ҳосил қиладиган янги нур турини аниқлади. У бу нурларнинг хусусиятларини тўлиқ тушунмагани сабабли уларни "X-нурлар", яъни номаълум нурлар, деб номлади. Бу кашфиёт жаҳонда катта шов-шувга сабаб бўлди ва бир неча йил ичида тиббиётда қўлланила бошланди.

Рентген нурларидан тиббий диагностикада фойдаланиш ғояси шифокорлар томонидан қўллаб-қувватланди. 1896 йилда француз хирурги Антуан Беккерел бу нурларни тери шикастланишига олиб келиши мумкинлигини аниқлади. Бу эса рентген нурларининг эҳтиёткорлик билан ишлатилиши кераклигини англатар эди. Шу билан бирга, улар тўғри миқдорда қўлланилганда, инсон танаси ичидаги аъзоларни кўриш ва касалликларни эрта аниқлаш имконини берарди.

Рентген нурларининг ишлаш механизми

Рентген нурлари электромагнит тўлқинларининг юқори частотали шакли бўлиб, улар инсон танасидан ўтиш қобилиятига эга. Бундай нурлар турли тўқималарда ҳар хил сўрилади: суяклар каби қаттиқ тўқималар нурларни кўпроқ ушлаб қолади ва шу сабабли тасвирда ёруғроқ кўринади, юмшоқ тўқималар эса камроқ ушлаб қолиб, қорароқ бўлиб кўринади.

Рентген аппарати асосан учта қисмдан иборат: нур генератори, нурни юборувчи қурилма ва тасвир ҳосил қилувчи экран ёки детектор. Беморнинг бутун танаси ёки бирор аъзоси нур генератори ва детектор орасига жойлаштирилади ва рентген нурлари юборилади. Натижада, детекторда ички аъзоларнинг тасвири ҳосил бўлади. Шу усул билан шифокорлар суяклар синиши, ўпка касалликлари, юрак хасталиклари, ўсимталар ва бошқа кўплаб патологияларни аниқлай оладилар.

Рентген тадқиқотлари диагностикада инқилоб ясаган усуллардан бири ҳисобланади. Бугунги кунда уларнинг асосий қўлланилиш соҳалари қуйидагилардан иборат:

• травматология ва ортопедия: суяк синишлари, бўғим касалликлари ва остеопороз каби касалликларни аниқлаш;
• пулмонология: ўпка касалликлари, шу жумладан, пневмония ва ўпка саратони ташхисида муҳим восита;
• кардиология: юрак-қон томир тизими ҳолатини баҳолаш учун рентген асосидаги ангиография усули;
• онкология: ўсимталарни аниқлаш ва радиотерапияда ишлатилиши.

Замонавий рентгенология

Классик рентген тадқиқотлари билан бир қаторда, замонавий технологиялар ҳам ривожланмоқда.

Компютер томографияси (КТ) рентген нурлари ёрдамида турли бурчаклардан олинган тасвирларни йиғиб, аниқ уч ўлчовли модел ҳосил қилади.

Магнит-резонанс томографияси (МРТ) эса бошқа физик принциплар асосида ишлайди, бироқ рентгеннинг муқобили сифатида қўлланилади. МРТ асосан электромагнит майдон ҳосил орқали тўқималарни “кўра олади”.

Шунингдек, рақамли рентген тизимлари ривожланиб, улар тасвир сифатини яхшилаш ва нурланиш дозасини камайтириш имконини беряпти. Янги технологиялар рентген нурларидан фойдаланишни янада самарали ва хавфсиз қилаётгани билан тиббиётда муҳим қадам бўляпти.

Рентген нурининг бизнес ва хавфсизликни таъминлашдаги роли

Замонавий технологиялар жамият ҳаётининг барча соҳаларига жадал кириб келмоқда. Шу жумладан, рентген-аппаратлар нафақат тиббиёт, балки бизнес ва хавфсизлик соҳаларида ҳам муҳим ўрин тутади. Улар юк ва контейнерларни сканер қилиш, ноқонуний товарларни аниқлаш ва хавфсизликни таъминлаш учун кенг қўлланилади.

Масалан, божхона ва аэропортларда юк ва багажларни текшириш учун рентген-аппаратлардан фойдаланиш хавфсизликни таъминлашда муҳим омиллардан бири ҳисобланади. Улар орқали қўл юклари, чемоданлар ва контейнерлар ичидаги предметлар аниқ сканер қилинади ва шубҳали буюмлар тезкорлик билан аниқланади. Масалан, қурол-яроғ, наркотик моддалар ва ноқонуний маҳсулотларни топишда бу технология беқиёс аҳамиятга эга.

Бизнесда эса рентген-аппаратлар логистика ва маҳсулот сифати назоратида ҳам ишлатилади. Кўплаб компаниялар ишлаб чиқариш жараёнида маҳсулотларнинг ички тузилишини текшириш учун рентген-сканерлардан фойдаланадилар. Масалан, озиқ-овқат саноатида махсулот ичида металл ёки бошқа бегона моддалар бор-йўқлигини аниқлашда, фармацевтика саноатида дори воситалари сифати ва хавфсизлигини текширишда катта ёрдам беради.

Йўл постлари ва хавфсизлик назорати пунктларида рентген-аппаратлар автомобиллар ва юкларни сканер қилишда ишлатилади. Бу эса ноқонуний товар айланмасига қарши курашиш, контрабанда ва терроризм хавфини камайтириш имконини беради. Айниқса, йирик шаҳарларда ва халқаро савдо йўналишларида бундай технологиялар самарали хавфсизлик тизимининг ажралмас қисмига айланган.

Иқтисодий самарадорлик

Рентген-аппаратларнинг бизнес ва хавфсизлик соҳаларида қўлланилиши иқтисодий самарадорликни оширишга ҳам хизмат қилади. Чунки улар орқали текшириш жараёни тезлашади, инсон омили таъсири камаяди ва хавфсизлик чоралари мустаҳкамланади. Бу эса компаниялар ва давлат органлари учун катта вақт ва ресурс тежаш имконини яратади.

Рентген нурларининг кашф этилиши тиббиёт учун улкан тараққиёт олиб келди. Ушбу усул туфайли шифокорлар инсон танасини ички кўз билан кўриш ва муаммоларни эрта аниқлаш имконига эга бўлди. Бугунги кунда рентгенологик тадқиқотлар тиббиётнинг ажралмас қисмига айланиб, касалликларни аниқлаш, даволаш ва олдини олишда беқиёс аҳамият касб этмоқда.

Шу билан бирга, рентген-аппаратлар нафақат тиббиётда, балки бизнес ва хавфсизликни таъминлашда ҳам улкан аҳамият касб этади. Божхона, аэропорт, саноат ва хавфсизлик нуқталарида уларнинг фойдаланилиши ноқонуний фаолиятларга қарши самарали курашишга, маҳсулот сифати ва хавфсизлигини оширишга ҳамда иқтисодий самарадорликни кучайтиришга ёрдам беради. Шу боисдан, бу технологиялар келажакда ҳам тараққий этиб, янги соҳаларда қўлланилиши кутилмоқда.

Абулфайз Сайидасқаров