Япония мўъжизаси: сабаблар ва асослар

Япония – бугунги кунда технология, иқтисодиёт ва маданият соҳасида дунёга намуна бўлган давлат. Аммо бу мамлакатнинг тарихида қандай воқеалар юз бергани, қандай қийинчиликларга дуч келгани ва қандай сабаблар туфайли улуғликка эришганини тушуниш учун унинг ўтмишига назар ташлаш керак. Япониянинг иқтисодий ва технологик буюк давлатга айланиш йўли қадимий замонлардан бошланиб, айникса, XIX-XX асрлардаги ўзгаришлар билан чамбарчас боғлиқ.

Қадимги ва феодал давр

Япониянинг тарихи минг йилларга тўғри келади. Қадимги даврда Япония Хитой ва Корея таъсирида бўлган, аммо ўзига хос маданиятни шакллантира олган. Феодал даврда (XII-XIX асрлар) Японияда самурайларнинг ҳукмронлиги ўрнатилган. Бу даврда мамлакат ички жиҳатдан парчаланган ҳолатда бўлиб, доимий феодал урушлар бўлиб турарди. Аммо XVII асрда Токугава сёгунати даврида Япония ички ва ташқи сиёсатда нисбий барқарорликка эришди. Бу даврда Япония деярли ташқи дунё билан алоқани узди, "изоляция сиёсати"ни олиб борди.

Мэдзи ислоҳотлари ва модернизация

XIX аср ўрталарида Япония учун катта ўзгаришлар бошланди. 1853 йилда Американинг Шарқий Ҳинд эскадра флоти Коммодори Мэттю Перри бошчилигидаги “қора кемалар” (японча 黒船 Курофунэ) Япония соҳилларига келиб, мамлакатни ташқи савдога мажбур қилди. Бу воқеа Японияда "қора кемалар" деб аталган кризисга олиб келди. Япония бу даврдаги қолоқлигидан шунчалик уялганки, ҳатто кемадагилар кўрмасин деб, қирғоқ бўйлаб матодан девор тортиб чиқилган экан.

Бундай жараёнлар натижасида, 1868 йилда Мэдзи реставрацияси бошланди. Бу даврда Японияда монархия тикланди, сёгунат тугатилди ва мамлакат тезлик билан модернизация йўлига ўтди.

Мэдзи ислоҳотлари Япониянинг иқтисодиёти, армияси ва жамиятини янгилашга қаратилган эди. Япония Ғарб мамлакатларидан технология ва билимларни ўзлаштиришни бошлади. Масалан, темир йўл, телеграф, замонавий армия тизими жорий этилди. Шунингдек, Япония конституцияни қабул қилиб, парламент системасини йўлга қўйди. Бу ислоҳотлар Японияни Осиёдаги энг кучли давлатлардан бирига айлантирди.

Иккинчи жаҳон урушигача бўлган давр

XX асрнинг бошларида Япония империалистик сиёсатни олиб борди. 1904-1905-йилларда Россия билан бўлган урушда Япония ғалаба қозониб, Осиёдаги таъсирини кучайтирди. Бирок бу даврда Японияда милитаризм кучли ривожланди. 1930-йилларда Япония агрессив ташқи сиёсатни олиб бориб, Хитойга бостириб кирди. 1941 йилда Япония Перл-Харборга ҳужум қилиб, иккинчи жаҳон урушига кирди.

Уруш даврида Япония кенг ҳудудларни эгаллаб, Осиё ва Тинч океан минтақасида ўз ҳукмронлигини ўрнатди. Бироқ 1945 йилда Хиросима ва Нагасакига атом бомбалари ташланиши билан Япония мағлуб бўлиб, урушни тугатди.

Урушдан кейинги қайта тикланиш ва ва иқтисодий ҳаёт

Иккинчи жаҳон урушидан кейин Япония ўз тарихининг энг қийин даврига кирди. Мамлакат иқтисодиёти ва инфратузилмаси хароб бўлган эди. Аҳоли қашшоқ ва ночор эди. Мамлакатдаги кўп шаҳарлар бомбалар остида вайрон бўлиб, ишлаб чиқариш объектлари, транспорт тизими ва уй-жойлар зарарланган эди. Бу шароитларда Япониянинг қайта тикланиши учун ташқи ёрдам муҳим аҳамият касб эта бошлади. Япония бу қийинчиликларни енгиб, қайта тикланиш йўлига ўтди.

Айниқса, Америка Қўшма Штатлари Япониянинг қайта тикланшида муҳим рол ўйнади. Гарчи “Маршалл режаси” асосан Ғарбий Европа мамлакатларига ёрдам бериш учун мўлжалланган бўлса-да, Японияга ҳам фойдаси теккан. 1945 йилда Япониянинг мағлубиятидан кейин Америка мамлакатни оккупация қилиб, унинг иқтисодиётини қайта тиклаш учун катта қадамларни қўйди.

Америка таъсири остида Японияда демократик ислоҳотлар амалга оширилди. 1947 йилда Япониянинг янги конституцияси қабул қилинди, унда мамлакатнинг "урушдан воз кечиши" эълон қилинди. Бу конституция орқали Японияда парламент демократияси тизими ўрнатилди, ахолининг хуқуқ ва эркинликлари кафолатланди.

Шу тариқа 1952 йилгача давом этган даврда мамлакатда катта ислоҳотлар амалга оширилди. Демократик тузум ўрнатилди, иқтисодий ислоҳотлар бошланди.

Американинг ёрдами, сиёсий ва иқтисодий ислоҳотлар

1949 йилда Американинг иқтисодий мутахассиси Жозеф Додж Японияга келиб, мамлакатнинг иқтисодий тизимини ислоҳ қилиш бўйича режа тақдим этди. Бу режа "Доджнинг иқтисодий ислоҳотлари" деб аталиб, Япониянинг иқтисодиётини барқарорлаштиришга қаратилган эди. Доджнинг ислоҳотлари орқали Японияда инфляцияни қисқартириш, давлат бюджетини мувозанатлаштириш ва ишлаб чиқаришни кўпайтириш мақсади кўзланган эди.

Америка Японияга нақд пул, техника ва экспертлар ёрдамини кўрсатди. 1945 йилдан 1952 йилгача бўлган даврда Америка Японияга 2 миллиард доллардан ортиқ молиявий ёрдам кўрсатди. Бу пуллар асосан инфратузилмани қайта тиклаш, саноатни ривожлантириш ва таълим тизимини яхшилаш учун сарфланди.

Иқтисодий мўъжизанинг бошланиши

1950-йиллардан бошлаб Япониянинг иқтисодиёти тезлик билан ривожлана бошлади. Американинг ёрдами ва Доджнинг ислоҳотлари натижасида инфляция барҳам топди, ишлаб чиқариш кўпайди ва экспорт ҳажми ошди. 1960-йилларга келиб Япония дунёнинг энг тез ривожланувчи иқтисодиётига айланди.

Масалан, 1960-йилларда Япониянинг ЯИМ (ялпи ички маҳсулоти) йиллик ўсиши 10% дан ортиқ бўлди. "Toyota", "Sony", "Panasonic" каби ширкатлар дунё бозорида ўз маҳсулотлари билан танила бошлади. Япониянинг автомобил, электроника ва бошқа соҳалардаги маҳсулотлари дунё бўйлаб талабгор товарларга айланди. Бу компаниялар замонавий илмий инновациялар ва ихтироларни ўзлаштириб, уларни такомиллаштириб, ҳақиқий технологик мўъжиза яратишди. Бир пайтлар қолоқлиқ ва жанговарлик тимсоли бўлган Япония технологик кашфиётлар ва илмий ишланмалар ватани сифатида машҳур бўлди. Тасмали ва кассетали аудио ва видеомагнитофонлар, турли замонавий электрон асбоб-ускуналар, иқтисодий тежамкор ва самарали автомобиллар, роботлар, роботлашган тизимлар ва бошқа минглаб янгиликлар айнан Японияда ихтиро қилинди, биринчи бўлиб ишлаб чиқарилди ва бутун дунё бўйлаб сотилиб, оммалаштирилди.

Ҳатто Япония автомобилсозлиги АҚШга кириб боргач, ўз маҳсулотларининг арзонлиги ва тежамкорлиги, замонавийлиги ва қулайлиги, чидамли экани билан америка автомобил саноатини синдирди. (Бу сифатлар барча япон маҳсулотларига тегишли бўлган!)

Япон автомобиллари Америка автосаноати шаҳри бўлмиш Детройтнинг бўшаб қолишига олиб келди. Шу боис бир неча йил аввал япон сиёсатчиларидани бири АҚШга сафари чоғида “Америка атом бомбаси билан Нагасаки ва Хиросимани вайрон қилган эди, биз автомобил саноатимиз билан Детройт шаҳрини ағдардик”, деб ҳазиллашган эди.

Япон автомобилларининг довруғи шу қадар юксалдики, ҳатто, миш-мишларга қараганда, собиқ диктатор Муаммар Қаззофий “Мен жонсиз темирлардан фақат 2 нарсага тўла ишонаман: Калашников автоматик милтиғига ва Toyota Land Cruiser автомобилига” деган экан.

Японияда ишлаб чиқариш соҳасида, ишларни ташкил – менежмент борасида ҳам турли янгиликлар кашф эитлди ва такомиллаштирилди. Масалан, “кайдзен”, “икигай” каби атамалар Ғарб бизнесменлари учун ҳам қўлланма каби янграйди. Японларнинг ишлаб чиқариш жараёнининг самарадорлигини ошириш ҳамда кадрлар сиёсатини такомилаштириш борасидаги ишланмалари Ғарб саноати учун ҳам ҳозиргача йўриқнома вазифасини бажаради.

Японияда, шунингдек, “корхона култи” ҳам мавжуд. Бу шуни англатадики, японлар таълим олиб, мутахассислик эгаллагач, бирор корхонага ишга жойлашади ва умрининг охиригача шу ерда ишлайди. Ғарбдаги каби тез-тез ишни алмаштириш ва мобиллик бу ерда салбий маънони англатади. Япон завод ишчиси ўз корхонасини ўзининг иккинчи уйи ва унинг ходимларини ўзининг иккинчи оиласи деб билади. Шунга муносиб меҳнат қилади, тараққиёт ва самарадорлик учун интилади. Бир корхонада токи нафақагача ишлаб, кейин катта нафақадан роҳатланиб кексалик гаштини суриш, саёҳат ва хоббилар билан шуғулланиш – ўша даврларда деяпли барча ўрта статистик япон ишчиларининг орзуси бўлган.

Ўз навбатида корхоналар ҳам ишчиларни қадрлаган. Мунтазам уларнинг моддий ва тиббий таъминоти ҳамда меҳнат шароитларини яхшилаш устида ишлаган. Ҳар бир ишчига катта қурилманинг бир мурвати эмас, нозик тизимнинг муҳим бир омили сифатида қараб, ҳурмат билан муносабатда бўлган. Ходимларнинг касбий ва лавозим ўсишларига эътибор билан қаралган.

Таълим тизимидаги ислоҳотлар

Шу билан бирга Америка ташаббуси билан Японияда замонавий таълим тизими яратилгани ҳам ушбу кунчиқар мамлакат юксалишида катта рол ўйнаган.

Жумладан, 1947 йилда "Таълим тўғрисидаги қонун" қабул қилиниб, барча болалар учун мажбурий ва бепул таълим тизими жорий этилди. Бу ислоҳотлар Япониянинг келажакдаги иқтисодий ва ижтимоий ривожи учун асос бўлди. Бу қонун ҳамон амал қилади.

Умуман олганда, японлар эрта болаликдан жиддий ва узлуксиз таълим олишни бошлайди. Болалар нуфузли ва олий тоифали мактабларга киришга, нуфузли университетларда ўқишга, тегишли танловларда қатнашишга, кейин эса етакчи компанияларда ишлашга интилади. Японияда юқори сифатли таълим ҳар бир инсон учун келажакдаги муваффақият кафолати ҳисобланади.

“Ўрта таълим тўғрисида”ги қонун (1947) бугунги кунда ҳам амалда бўлиб, таълим тизимини қуйидагича белгилайди:

• Бошланғич таълим: 6 йилгача;
• Умумий ўрта таълим: 6 йил;
• Тўлиқ ўрта мактаб: 3 йил;
• Ўрта мактаб: 3 йил;
• Олий маълумот:
• Бакалавр даражаси: 4 йил;
• Магистратура: 2 йил;
• Докторантура: 2 йил.

Японияда таълим бошланғич ва тўлиқ ўрта даражаларда (1-дан 9-синфгача) мажбурийдир. Ўқув йили апрелдан мартгача 11 ой давом этади. Дарслар мактабга қараб ҳафтада 5 ёки 6 кун ўтказилади. Ўқув йили уч семестрдан иборат бўлиб, улар орасида ёзги, кузги ва қишки таътиллар мавжуд. Мактаблар барча ўқувчилар учун ягона форма татбиқ этилган. Бошланғич синф ўқувчилари учун мактаб формаси ўрта мактаб ўқувчиларининг формасидан фарқ қилади.

Мамлакатдаги барча дарсликлар бепул! Мактабларда муқобил дарсликлардан фойдаланишга ҳам рухсат берилади. Бундан ташқари, ўқитувчилар қўшимча материаллар ва ўқув қуроллари билан таъминлайдилар. Бироқ ушбу материаллардан фойдаланишга фақат таълим органлари томонидан тасдиқланганидан кейин рухсат берилади.

Бу мамлакатда ўқитувчиларни ўқитиш ва ёллашга жуда жиддий ёндашади. Ўқитувчиларга қўйиладиган талаблар жуда қаттиқ ва бу талаблардан муваффақиятли ўтгандан сўнг ўқитувчилар ишга олинади. Aксарият ўқитувчилар дарсдан кейин мактабда қолишни ва ўқувчилар билан соат 21:00 гача индивидуал ишлашни кўнгилли деб билишади.

Япония ўрта мактабларида ўқитувчи битта мактабда 6 йилдан ортиқ ишлай олмайди. Бу муддатдан кейин ўқитувчилар шу префектурадаги бошқа мактабга ёки бошқа префектурага ўтказилади. Ўқитувчиларни янги иш жойига кўчириш ва уларни уй-жой билан таъминлаш таълим органлари томонидан амалга оширилади.

Ушбу давлатда хорижий тилларни, айниқса, инглиз тилини ўқитишни ривожлантиришга катта аҳамият берилади. Мамлакатда инглиз тилини ўқитиш даражасини ошириш мақсадида ҳукумат инглиз тилида сўзлашувчи мамлакатлардан ўқитувчиларни Японияда алмашиш ва ўқиш дастури орқали таклиф этилади.

Япония муваффақиятининг асосий омиллари

Япониянинг юксалишидаги асосий омил сифатида экспертлар айнан таълим тизимидаги ислоҳотларни мисол қилиб кўрсатишади. Японияда таълим юксак даражада ривожланди, бу эса мамлакатда муҳим кадрларни тайёрлаш имконини берди.

Иккинчидан, Япония жамиятининг меҳнатсеварлиги ва интизоми унинг иқтисодий муваффақиятининг асосий омили бўлди.

Шунингдек, Япония табиий ресурсларга бой бўлмаса-да, унинг иқтисодиёти инновация ва технологияларга асосланган. Мамлакатдаги илмий-техник тадқиқотлар ва ишлаб чиқариш соҳасидаги янгиликлар унинг рақобатдошлигини оширди.

Энг муҳими, Японияда “инсон манфаатлари ҳамма нарсадан устун” деган шиор шунчаки шиор эмас. У амалда қўлланилади. Гарчи мазкур шиор шу пайтгача расман айтилмаган бўлса-да.

Умуман олганда, Япониянинг буюк давлатга айланиши унинг қатъиятли, меҳнатсевар ва инновацион йўлининг натижасидир. Қадимги феодал даврдан тортиб, модернизация ва урушдан кейинги қайта тикланишигача бўлган йўлда Япония ўз маданияти, анъаналари ва технологияларни ривожлантириш орқали дунёдаги энг ривожланган давлатлардан бирига айланди. Бу мамлакатнинг тажрибаси бошқа давлатлар учун хам қизиқарли ва ўрнак олишга арзийди.

Абулфайз Сайидасқаров