Нега Трамп Путин позициясига ўтиб олди ёхуд Трампнинг гамбит ўйини

2025 йилнинг феврал ойига келиб, АҚШ сиёсатининг Россияга нисбатан ёндашуви кескин ўзгара бошлади. Президент Доналд Трамп ўзининг иккинчи президентлик муддатида Россия билан муносабатларни яхшилашга уринаётгани аниқ кўзга ташланмоқда. Бу ўзгариш нафақат Вашингтонда, балки бутун Европа ва халқаро ҳамжамиятда кескин баҳсларга сабаб бўляпти.

Яқин вақтгача Вашингтон Россияга нисбатан қаттиқ санкциялар қўллаб келган ва Украинага кенг миқёсда ёрдам кўрсатаётган эди. Бироқ сўнгги воқеалар шундан далолат беряптики, Трамп бу сиёсатни қайта кўриб чиқа бошлади. Унинг кескин баёнотлари ва амалдаги ҳаракатлари АҚШнинг анъанавий геосиёсий позицияларидан четлашганидан дарак беради. Бу ўзгариш қандай сабабларга эга ва унга нима таъсир қилди? Бундай тенденция Трамп севган шиор – “Американи яна буюк қиламиз” шиорига қанчалик мос келади?

Трамп ва Россия: яқинлашувнинг сабаблари

Аввало, Трампнинг ташқи сиёсатдаги устувор йўналиши реал геосиёат тамойилларига асосланади. У АҚШнинг сиёсий, аниқроғи, иқтисодий манфаатларини биринчи ўринга қўяди ва Европадаги азалий ҳамкорларини ўз хавфсизлиги учун зиммасига кўпроқ масъулият олишга чақиради. Шу нуқтаи назардан, Трамп Россияга қарши санкциялар АҚШ иқтисодиёти учун самарасиз эканини бир неча бор таъкидлаган ва бу рост бўлиб чиқди. Бундан ташқари, у Украинага ажратилаётган ёрдамни ҳам қисқартиришни бошлади.

Эсга оладиган бўлсак, Доналд Трамп 2017-2021 йиллардаги биринчи президентлик даврида ҳам Россия билан илиқ муносабатларни йўлга қўйишга уриниб кўрган, бироқ АҚШ Конгресси ва ўз маъмуриятидаги баъзи мансабдор шахслар унга тўсиқ бўлган. Жумладан, 2018 йилдаги Хелсинки саммитида у Путинга нисбатан жуда юмшоқ позицияда турди, бу эса Америка сиёсий доираларида қаттиқ танқидларга учради. Шунга қарамай, у ўша даврда Россияга қарши санкцияларни бекор қила олмади, чунки Конгресс бунга йўл қўймади.

Иккинчи муддатда эса Трамп вазиятни ўз қўлига олди. Конгрессда ҳам, Сенатда ҳам республикачилар кўпчиликни ташкил қилмоқда, бу эса унга ички ва ташқи сиёсатда кўпроқ манёвр қилиш имкониятини беради. Унинг администрациясида ҳам Путин билан музокаралар ўтказиш тарафдорлари кўпайди. Шунинг учун 2025 йилда Россия билан яқинлашув анча тез амалга ошмоқда.

Шу тариқа, Вашингтон ва Москва ўртасидаги музокаралар сўнгги ойларда фаоллашди. 2025 йил бошида Трамп ва Путин бир неча бор телефон орқали мулоқот ўтказиб, НАТО кенгайиши ва Украинадаги вазият ҳақида фикр алмашишди. 12 феврал куни Давос форуми доирасида ўтказилган учрашувда Трамп Россияга қарши баъзи санкцияларни юмшатиш таклифини илгари сурди. Унга кўра, агар Москва Украина билан тинчлик музокараларини бошласа ва Қрим масаласида бироз ён босиш қилса, АҚШ Европа Иттифоқини ҳам санкцияларни камайтиришга чорлашга тайёр.

Бу позиция бир қанча сабабларга асосланган. Трампнинг фикрига кўра, Россия билан мулоқот ва келишувлар АҚШ учун иқтисодий жиҳатдан манфаатли. У Европа давлатлари АҚШ ёрдамисиз ҳам ўз хавфсизлигини таъминлай олиши кераклигини айтиб келади.

Украина билан муносабатларнинг совиши

Украина АҚШ ташқи сиёсатининг асосий нуқталаридан бири бўлиб қолмоқда, аммо Трамп маъмурияти Киевга ёрдамни босқичма-босқич камайтиришга киришди. Бир неча йил давомида АҚШ Украинага 75 миллиард доллардан ортиқ ҳарбий ва иқтисодий ёрдам ажратган эди. Бироқ Трамп бу сиёсатни қайта кўриб чиқиб, Зеленский маъмуриятидан реал ён босишларни, ҳатто Киевга берилган пулларни қайтаришни талаб қилмоқда.

Яқинда Вашингтонда ўтказилган ёпиқ музокараларда АҚШ расмийлари Украинага НАТОга аъзо бўлиш масаласи музокаралар столига қўйилмаслигини билдиришди. Бу Киев учун жиддий зарба бўлди. Шундан сўнг Зеленский АҚШ билан муносабатларида очиқча норозилик билдириб, Трамп маъмуриятини Украина тақдири ҳақида Москванинг позициясига мос ёндашувда айблади. Бу эса Трампнинг Киевга нисбатан позициясини янада мураккаблаштирди.

Қолаверса, сўнгги кунларда Зеленскийга нисбатан риторик таҳдидлар ва ҳақоратомуз айбловлар кучайган. АҚШ маъмурияти Зеленскийни коррупцияда, вақти келиб қолган сайловларни ўтказмасдан ҳукмронлик қилаётган ва халқ орасида рейтинги 4 фоизга тушиб қолган нолегитим диктаторликда айблади. Ўртада ўзаро даҳанаки жанг кучаймоқда.

Лекин таҳлилчиларнинг фикрича, сайловлар ўтказиш ғояси Путин командасидан чиққан бўлса-да, бу билан Трамп Зеленскийнинг ўрнига ўз одами, яъни музокараларда Трамп қўядиган шартларга, хусусан, Украина ер ости бойликларининг 50 фоизини АҚШ назоратига ўтказишга сўзсиз рози бўладиган президент бўлишини хоҳлаяпти.

Ёки Москва билан музокараларда қўйиладиган, оғир ҳудудий, молиявий ва сиёсий ёнбосишни талаб қилувчи шартларга рози қилиш учун босим кўрсатмоқда. Нима бўлганда ҳам, Трамп учун ҳозир Украина қизиқ эмас. У Путиннинг кўнглини овлашга интиляпти. Бироқ бизнесмен, автократ ва маккор тадбиркорлиги билан танилган Трамп бу ён беришлар ортидан, ўзи ва АҚШ учун 10 баравар катта иқтисодий ва сиёсий фойдани кўзлаётгани аниқ. Буни Трампнинг Путинга ёки Россияга меҳр-муҳаббати туфайли деб тушуниш мантиққа зид. Зеро, АҚШнинг 56-Давлат котиби Ҳенри Кессенжер айтганидек, “Американинг доимий дўстлари ёки доимий душманлари йўқ, унинг доимий манфаатлари бор холос”. АҚШнинг янги маъмурияти, тахминимизга кўра, Путинга шундай таклиф қилганки, у рад эта олмаган. Ҳозирча бу таклиф, аниқроғи шарт, ошкор қилинмаган. Путин буни ошкор қилмаслиги ҳам эҳтимолга яқин. Эҳтимол Украина борасида ёнбосиш эвазига тўланадиган бадал Россия учун жуда оғир бўлар, эҳтимол бу бадални рус халқи яна кўп йиллар йиғлаб, қийналиб тўлар, лекин ҳозир Путин учун бу нарсалар аҳамиятсиз. У ўзи бошлаб қўйган ғалвадан – Украина урушидан ғолиб сифатида ҳамда ўз фикрича, “ёруғ юз” билан чиқса кифоя. Ҳозир Путин, Франция қироли Людовик XV ва унинг фавориткаси маркиз де Помпадур Франция 1757 йилда етти йиллик урушда мағлуб бўлганидан кейин айтганидек, “мендан кейин дунёни сув босмайдими” (французча (Après moi, le déluge) қабилида иш тутяпти. Путинга бугунги шон-шуҳрати муҳим, ундан кейин Россия нима қилиши ва Россияга нима бўлиши – Путиндан кейин келадиган президентнинг ва халқнинг муаммоси. Путин тили бир, дини бир, тарихи ва маслаги бир қўшнисига ҳужум қилиб, унинг ерларини тортиб олиб, халқини ўлдиришдан ҳазар қилмади. Юз минглаб ўз фуқароларининг истилочилик урушида ўлиб кетаётганига бефарқ қараб, уларнинг бевалари билан уюштирилган йиғилишда, телевизор экранлари орқали “улар алкаш бўлиб, ўзаро пичоқлашиб бефойда ўлиб кетишар эди барибир, ҳозир ҳар ҳолда ватан учун (аслида Путин учун) ўлиб, Россияга фойда келтиришяпти-ку” дейишга журъат қилди. Бундай совуққон раҳбар учун ўз амбициялари устувор эканлиги табиий ҳол.

Доналд Трамп эса бу ўйинлари бу орқали яна ўз ниятига эришади. Эҳтимол, ўзи айтганидек, “Американи яна буюк қилади”.

Аслини олганда, Трамп 2024 йилда сайловолди кампаниясидаёқ Украинага ёрдам беришни қайта кўриб чиқишини айтган эди. Президентликка қайтганидан кейин бу ваъда амалга оша бошлади. 2025 йил январ ойида АҚШ Украинага ҳарбий ёрдамни қисқартириш бўйича қарор қабул қилди. Вашингтон Киевдан реал ён босишлар кутаётганини аниқ билдирди.

Украина президенти Владимир Зеленский бу ўзгаришларга жавобан очиқ норозилик изҳор қилди. АҚШ расмийлари билан ёпиқ учрашувларда Зеленский Трамп маъмуриятини Украина тақдири ҳақида Москванинг кўзқарашига мос ёндашишда айблади. Бу эса Киев ва Вашингтон муносабатларини янада совитди.

Европадаги хавотир ва НАТОдаги беқарорлик

Табиийки, Трампнинг Россияга ён босиши Европада хавотир уйғотди. Германия ва Франция етакчилари АҚШнинг бугунги сиёсати Европа хавфсизлигини заифлаштириши мумкинлигидан огоҳлантиришди. Британия бош вазири ҳам Трамп маъмуриятининг НАТО бўйича баёнотларини танқид қилди. Аммо Трамп ўзининг 2016 йилдан буён айтиб келаётган позициясини яна такрорлади: АҚШ ўз манфаатларини биринчи ўринга қўяди ва Европа давлатлари ўз мудофааси учун кўпроқ масъулият олиши керак. Европа давлатлари ўз мудофааси учун кўпроқ сармоя киритиш кераклигини таъкидлаётган Трамп Вашингтоннинг бошқа давлатлар хавфсизлиги учун бир томонлама жавобгар бўлишини истамаслигини очиқ айтмоқда.

Иккинчидан, Трамп Хитойни асосий рақиб деб ҳисоблайди ва Россия билан муносабатларни яхшилаш орқали Пекиннинг таъсирини чеклашни режалаштирмоқда.

Хитой фактори

Трампнинг ташқи сиёсатидаги яна бир муҳим фактор – Хитойга қарши кураш. Унинг администрацияси Хитойни асосий рақиб деб ҳисоблайди ва Россия билан муносабатларни яхшилаш орқали Пекиннинг таъсирини чеклашни режалаштирмоқда. Трамп Москва билан яқинлашиш орқали Хитой ва Россия ўртасидаги алоқаларни заифлаштиришга умид қилмоқда. Зеро, Россия АҚШ учун на ҳарбий, на иқтисодий таҳдид сола олади. Унинг армиясининг қалбаки қудрати Украинага қарши урушда фош бўлди. Иқтисодий қудрати эса Ғарб санкциялари остида аён бўлди. СССР тарқалганидан бери дурустроқ иқтисодий тизим ярата олмагани, Ғарбдан хомашё ва технологиялар келмаса ҳатто қоғоз ҳам ишлаб чиқара олмаслиги маълум бўлиб қолди. Россиянинг бутун бойлиги ва қудрати ердан чиқадиган тайёр хомашёни, асосан нефт ва газ каби энергоресурларни сотишдан тушадиган даромад устига қурилган.

Шу нуқтаи назардан, айни шароитда АҚШ манфаатларига фақат Хитой хавф сола бошлади. Хитой ўз молиявий дастаклари билан бутун дунёни эгаллаб оляпти. Бу кетишда АҚШ ҳам Хитойга қарам бўлиб қолиши вақт масаласи. Хитой билан иқтисодий ёки сиёсий кураш олиб бориш анча чиқимдор ва АҚШнинг тинкасини қуритади. Бунинг устига Ғарбдан аламзада Россия ҳам Хитой тарафида туриб олиши мумкин. Трамп узоқни кўзлаган ҳолда Россияни Украина тузоғи орқали ўзига қарам қилиб олишга интиляпти. Бу ўйин 2014 йилда Россия Қримни босиб олганида бошланган эди аслида. Агар Трамп Путиннинг “тилини қисиб қўйишга муваффақ бўлса”, аввало, ўзининг ва Исроилнинг истилочилик амбициялари учун Россия яратган прецедентни мустаҳкамлайди.

Бундан ташқари, Трамп ўз стратегик мақсадларига эришса, Хитой халқаро майдонда яккаланиб қолади. Геосиёсий ўйинлар эса унинг иқтисодий қудратини синдиришга ҳам қодир. Бунинг устига минтақадаги яна бир кучли ўйинчи – Ҳиндистон ҳам Хитойни ўзига рақиб деб билади. Покистон эса тарихан Ғарб билан ҳамфикр. Агар Россия АҚШ тарафида бўлса, ҳеч бўлмаса, Хитойга ёрдам беришдан ийманиб қолса, Трамп ўз мақсадига етди, деб ҳисобласак бўлади.

Дунёнинг қолган чеккалари ҳам назорат остида. Исроилга кўрсатилаётган “меҳрибонлик” ортида АҚШ манфаатлари турибди. Бу АҚШнинг Яқин Шарқ ва Шарқий Африкадаги, умуман мусулмон дунёсидаги таъсирини мустаҳкамлайди. Қандай қилиб дейсизми? Трамп тактикаси шундан иборатки, у рақибига аввал шарт қўйиб, ўлдириш билан қўрқитади. Агар шартимга кўнсанг, шапалоқ билан қутуласан дейди. Таваккал қилишни истамаган рақиби шартга рози бўлади. Аслида Трам ўлдиришни ният қилмайди. Исроил картаси ҳам араб давлатларини назоратда ушлаш, айтган йўриғига кўндириш учун яхши дастак. Фаластинликлар ўлишини истамайсанми, марҳамат, мана бу шартни бажар. Исроилдан калтак егинг келмаяптими, марҳамат, мана бу шартни бажар. Чунки Исроилга АҚШдан бошқасининг гапи ўтмайди. Ғазодаги ёрдами эвазига Исроил ҳам АҚШ шартларига бажонидил кўнади.

Қарабсизки, бутун минтақа ўзи истамаган ҳолда Трамп мусиқасига ўйнаб беради. Тағин бунинг учун Трампдан миннатдор бўлиб, раҳмат айтади. Тинчлик бўйича Нобел мукофотини-да беради. Яна ким қаҳрамон – Трамп қаҳрамон. Яна қайси давлат биринчи – АҚШ биринчи.

АҚШнинг Исролни кучайтириши – унинг яна бир ашаддий рақиби – Эроннинг ҳам қўлини калта қилиб қўяди. Шу боис, Башар Асаднинг осонлик билан ағдарилгани, Россиянинг унга ёрдам беришга уринмагани ортида АҚШ қўли бор, дейилса ҳайрон қолмаслик керак. Вазиятни тушунмаган бечора қонхўр Асад ҳукмронлигининг охирги кунларида тавба қилиб, Ғарбга ялиниб-ёлворди. Ҳамма айтганларингни қиламан, фақат мени қутқаринглар деб йиғлади. Ҳатто Исроилга Сурия давлат сирларини берди. Лекин Ғарб ҳам, Россия ҳам кўзини кўр, қулоғини кар қилиб тураверди. Исроилдан калтак еб қаноти синган Эрон эса ёрдам қўлини узатишдан чўчиди. Чунки бу воқеалар улкан бир шахмат ўйинининг гамбит дебюти, Башар Асад эса қурбон берилаётган бир пиёда эди холос.

Эҳтимол, бу Украина манфаатларининг бир қисмини қурбон қилиш эвазига, Россия тўлай бошлаган бадалнинг аванс қисми бўлиши ҳам мумкин. Демакки, Трамп президентликка келганидаёқ Путин билан оғиз-бурун ўпиша бошлаганининг сабаблари бугун ёки кечаги кунга бориб тақалмайди. Бу омиллар 2023 йилда Исроил Ғазога бостириб кириб, қўрқмасдан қирғин бошлаганида, 2024 йилда Башар Асад режими ағадарилиб, Эроннинг мудофаа ҳамда геосиёсий қудратига кучли зарба берилганида бошланган бўлиши мумкин.

Хулоса қилиб айтганда..

Доналд Трампнинг иккинчи муддати АҚШнинг ташқи сиёсатида туб бурилиш ясади. Бу жараён халқаро майдонда жиддий муаммолар ва баҳслар келтириб чиқараётган бўлса-да, Трамп ўз сайловчилари олдида бу сиёсатни АҚШ манфаатлари учун зарур деб асослашга ҳаракат қилмоқда. Бошқа давлатлар эса бу позициянинг узоқ муддатли оқибатларини баҳолашдан бошқа нарсага ярамаяпти ҳозирча. Аммо бир тахмин тобора аниқлашиб боряпти: Трамп гамбит дебютини бошлаган. У аҳамиятсиз пиёдаларни ёки бошқа доналарни қурбон бериш орқали ҳақиқий ва якуний ғалабага эришмоқчи. Лекин шахматдаги гамбит ўйинида шахматчи ўз доналарини қурбон қилади. Трамп эса бошқаларнинг доналарини қурбон қилмоқда. Кам йўқотишлар эвазига АҚШнинг геосиёсий ғалабасини таъминлашга интилмоқда. “Американи яна буюк қилишга уринмоқда”.

Абулфайз Сайидасқаров