Урушлар ўз йўлига, иқлим нима бўлади?

Шу кунларда дунё ҳамжамияти фақат урушлар ва иқтисодий муаммолар билан ўралашиб қолиб, сайёрамиз, демакки, инсоният келажагига хавф солаётган энг долзарб мавзу – экологик муаммоларни унутиб қўймоқда. Бугунги фойдаси йўлида келажагини қурбон қилаётганини ўзи ҳам сезмаяпти.

Урушларнинг иқлимга зарари

Уруш рўй бераётган ҳудудларда экологик муаммолар энг охирги ўринга тушиб қолади. Уруш нафақат одамлар ҳаётига, балки табиат ва экологияга ҳам жуда жиддий зарар етказади. Ҳарбий можаролар натижасида табиий муҳитнинг бузилиши, ҳаво ва сув ифлосланиши, ўсимлик ва ҳайвонот дунёсининг йўқолиб кетиши кузатилади. Бунга мисоллар жуда кўп.

Масалан, уруш пайтида танклар, бомба ва снарядлар тупроқни вайрон қилади, ҳосилдорликни пасайтиради ва тупроқни металлар ва кимёвий моддалар билан ифлослайди. Масалан, Вьетнам урушида АҚШ томонидан қўлланилган "Agent Orange" дефолианти миллионлаб гектар ўрмон ва қишлоқ хўжалиги ерларини заҳарлади. Бунинг оқибатида тупроқ зарарланди ва бугунги кунгача ҳосилдорлик тикланмаган.

Ҳарбий ҳаракатлар натижасида сув манбалари кимёвий моддалар ва ёқилғи билан ифлосланади. Ироқ уруши давомида нефт қувурларининг вайрон қилиниши ва нефт конларининг ёниши денгиз ва дарёлар сувининг заҳарланишига олиб келган. Украинадаги урушда эса завод ва гидроиншоотларнинг вайрон қилиниши сув сифатига жиддий салбий таъсир кўрсатган.

Урушда қўлланиладиган бомба ва снарядлар атмосферага катта миқдорда зарарли газлар чиқаради. Кувайт уруши (1991) давомида Ироқ армияси нефт қудуқларини ёқиб юборган, бу эса юз минглаб тонна зарарли моддаларнинг атмосферага чиқишига сабаб бўлган. Бу нафақат минтақавий, балки глобал иқлимга ҳам таъсир кўрсатган.

Ҳарбий ҳаракатлар натижасида ўрмонлар кесилади, ёнғинлар авж олади ва ҳайвонлар яшаш жойларидан маҳрум бўлади. Афғонистондаги урушлар пайтида минглаб гектар ўрмонлар вайрон қилинган. Ҳарбий ҳаракатлар натижасида кўплаб ҳайвон турлари йўқ бўлиб кетиш хавфи остида қолган.

Ядровий ва кимёвий қуроллар табиатга энг катта зарар етказади. Масалан, Россия 2022 йилда Украинага қарши бошлаган урушда мамлакатда АЭСлар ўққа тутилди, уларнинг портлаб кетиш хавфи туғилди.

Урушлар нефт иншоотлари ва йирик саноат объектларининг вайрон қилинишига сабаб бўлади, бу эса карбонат ангидрид (CO2) ва бошқа иссиқхона газларининг чиқарилишини оширади. Суриядаги уруш давомида ёнғинлар ва портлашлар туфайли миллионлаб тонна карбонат ангидрид атмосферага чиқди.

Уруш табиатга чуқур ва тиклаб бўлмайдиган зарар етказади. Сув ва ҳаво ифлосланиши, тупроқнинг зарарланиши, ўсимлик ва ҳайвонот дунёсининг йўқ бўлиши инсоният учун катта хавф туғдиради. Шундай экан, глобал миқёсда урушларнинг олдини олиш нафақат инсонлар, балки бутун экотизим учун ҳаётий аҳамиятга эга.

Ҳозирги геосиёсий вазият ва иқлим муаммолари

Ўтган йилнинг ноябр ойида Боку шаҳрида Бутунжаҳон иқлим ўзгариши бўйича БМТнинг 29-Конференцияси (COP29) ўтказилди. Бироқ унинг натижалари умидни оқламади. Президент Доналд Трамп эса 2025 йил 20 январдаги инаугурациясидан сўнг АҚШни Париж келишувидан чиқарди. Бу воқеалар глобал иқлим дастури инқирозга юз тутганини кўрсатмоқда.

Лекин иқлим муаммоларини эътиборсиз қолдириб бўлмайди, ҳатто агар жаҳон ҳамжамияти экологияни сақлаб қолиш йўлида жиддий муваффақиятсизликка учраганини тан олишга тўғри келса ҳам. Иқлим ўзгариши давом этмоқда ва жараён тезлашмоқда. Бугунги кунда ер юзасининг ўртача ҳарорати тахминан 1,5 даража ошган. Бу ўзгариш бир текисда эмас: Арктика ва Антарктикада ҳарорат 4 даражага, бошқа ҳудудларда эса камроқ даражада кўтарилган. Бу эса атмосфера ва океанлардаги ўзгариш жараёнларининг кучайишига олиб келмоқда, шунингдек, ўраганлар, ёғингарчилик режимидаги ўзгаришлар, намликнинг турли ҳудудлар бўйлаб қайта тақсимланиши каби табиий ҳодисаларни юзага келтирмоқда.

Бу ҳали бошланғич ўзгаришлар, холос. Иқлим ўзгариши бўйича ҳукуматлараро экспертлар гуруҳи (IPCC) прогнозларига кўра, 2032-2035 йилларга келиб ҳарорат 1,5-1,7 даражага, 2045 йилга келиб эса 2 даражага ошиши мумкин. Қўшимча равишда, янги иссиқхона газлари манбалари пайдо бўлиши хавфи ҳам бор, масалан, Арктика музликларининг эриши. Агар бу таҳдидлар амалга ошса, вазият янада жиддий тус олиши мумкин.

Бу эса ер юзи буткул ўзгаради, деганидир. Инсон яшаши ва қишлоқ хўжалиги учун қулай ҳудудлар ўзгариши мумкин. Дарёлар оқими, сув захиралари ва гидроэнергетикага таъсир кўрсатиши мумкин. Мутахассислар ҳисоб-китобига кўра, бу жараён секин суръатда 30-40 йил давом этиши мумкин, лекин энг кескин сценарий бўйича ҳаммаси 15 йил ичида юз бериши мумкин.

Ҳар қандай инқироз каби, иқлим инқирози ҳам янги хавфлар ва имкониятларни олиб келади. Бу фақат ҳалокатли ҳолат эмас: бу глобал ўзгариш, ким учундир яхши, ким учундир ёмон. Бу жараён нафақат миграция оқимларини ўзгартиришга, балки мамлакатларнинг рақобатбардошлиги ва иқтисодий тузилишига ҳам таъсир кўрсатади.

Саноатлашув ва урбанизация оқибати: чиқиндилар муаммоси

Жаҳон ҳамжамияти иқлим муаммоларига қарши курашни энергетик чиқиндиларни камайтириш (декарбонизация), қайта тикланувчи энергия манбаларини ривожлантириш (ҚТЭМ) ва янги технологияларга ўтиш йўли билан ҳал қилишни режалаштирган эди. Бу жараён жуда катта бизнесга айланди – ҳар йили 3-4 триллион доллар иқлим сиёсатини қўллаб-қувватлаш учун қайта тақсимланмоқда. Бироқ натижа кутилганидек эмас, балки виндтурбиналар ва қуёш панеллари ишлаб чиқариш, эксплуатация ва утилизация қилиш учун кетган энергия харажатлари самарадорликка таъсир қилмоқда.

Шунингдек, ривожланаётган мамлакатлар иқлим сиёсатини молиялаштириш мажбуриятидан халос бўлишни кутган эди, чунки ривожланган давлатлар томонидан 300 миллиард доллар ёрдам ваъда қилинган эди. Лекин бу маблағлар асосан Ғарб технологияларини сотиб олиш шарти билан берилган, бу эса Глобал Жануб давлатларининг технологиявий қарамликни давом эттиришига сабаб бўлди.

Европа Иттифоқи иқлим дастурининг асосий етакчиси сифатида йирик инвестициялар киритди, аммо ўз рақобатбардошлигини таъминлай олмади. Ғоя шунда эдики, европалик компаниялар ҚТЭМ ва янги технологияларда етакчиликни қўлга киритиши керак эди. Аммо бу бозорни Хитой ўз назоратига олиб, ҳукумат ресурсларини сафарбар қила олди. Бу эса давлат капитализми хусусий корпорациялардан кучлироқ эканини кўрсатди.

АҚШ иқлим сиёсатининг эволюцияси ҳам қизиқарли. Демократлар даврида бу сиёсат энергетик хавфсизлик концепциясининг бир қисми бўлган. Бироқ сланец инқилоби АҚШни энергия етказиб берувчи етакчи давлатга айлантирди. Доналд Трамп президентлиги даврида Америка энергия экспортини оширишни ўз олдига мақсад қилди.

Украина можароси ҳам иқлим сиёсатига таъсир кўрсатди. Европа Иттифоқи яшил дастурини тўхтатиб, америкаликлардан суюлтирилган газ сотиб олишга мажбур бўлди. Шу билан бирга, АҚШ иқтисодий устунликка эга бўлди – бу жараён Жо Байден томонидан 2022 йилда қабул қилинган Инфляцияга қарши кураш тўғрисидаги қонун билан мустаҳкамланди.

Бу жараёнларнинг геосиёсий оқибатлари ҳам бор. Масалан, Доналд Трамп маъмурияти Арктикада ҳудудий экспансияни режалаштирмоқда, жумладан, Канада, Гренландия ва Арктика архипелагини АҚШ назоратига ўтказиш мақсад қилинган. Агар бу режалар амалга ошса, Вашингтон Арктикада Россия билан тенглашган катта имкониятларга эга бўлади.

Шунингдек, иқлим ўзгариши билан боғлиқ ҳолда АҚШ қишлоқ хўжалиги ҳудудлари шимолига, Канада томонга силжиши мумкин. Бу Вашингтоннинг узоқ муддатли стратегиясини тасдиқлайди. Бу ўзгаришлар янги глобал тартибни шакллантириши мумкин, Европадаги ноаниқлик эса катта эҳтимол билан янги эмиграция тўлқинини АҚШга йўналтириши мумкин.

Шундай қилиб, иқлим ўзгариши нафақат экологик, балки геосиёсий жараёнларни ҳам қайта шакллантирмоқда. Бундай вазиятдан чиқариладиган энг асосий хулоса – миллий манфаатларга таянган иқлим сиёсати юритиш ва халқаро манфаатлар мувозанатини топишдир. Биз истеъмолчи эмас, ташаббускор сифатида ҳаракат қилишимиз керак. Барқарор ривожланиш талабларини унутмаслигимиз лозим.

Абулфайз Сайидасқаров