Сунъий интеллект ва нейротармоқлар: хавотирлар асослими?

Инсон ақлини имитация қиладиган машиналар ёки бошқача айтганда, жасоратли ва шиддатли равишда ривожланаётган нейротармоқлар ҳамда сунъий интеллект (СИ) бугунги кунда дунё бўйлаб кўпчиликни ўйлантираётган масалага айланди. СИ ва нейротармоқлар ҳақидаги мулоҳазаларга параллел равишда, уларнинг келажаги ҳақидаги хавотирлар ҳам қанчалик ҳақиқатга яқин эканини баҳолаш зарур.

"Терминатор" ва бошқа фантастик филмлардаги "машиналарнинг инсониятга қарши исёни" каби сценарийлар айни хавотирларини ифода қилган. Аммо бу қўрқувлар қай даражада ҳақиқий ва уларни қандай қилиб бошқариш мумкин?

1. Этика ва назорат: кутилмаган натижалар

СИ инсоннинг ўз ишини осон қилиши учун қўлланиладиган тизим сифатида кўрилаётган бўлса-да, аниқ тушунча ва қатъий назоратни талаб қилади. Бунинг жисмоний ва ахлоқий муаммолари ҳам бор.

Суд жараёнида дискриминация. 2016 йилда ProPublica ўтказган тадқиқотлар шуни кўрсатдики, Қўшма Штатларда маҳбусларнинг такрорий жиноят содир этиш хавфини баҳолаш учун қўлланиладиган COMPAS тизими афро-америкаликларни оқ танли айбланувчиларга қараганда "юқори хавфли" деб нотўғри таснифлаган.

Тиббий диагностикадаги хатолар. 2021 йилда рентген нурларини таҳлил қилувчи сунъий интеллект бемордаги пневмония симптомларини нотўғри талқин қилди, чунки у умумий аҳоли эмас, балки аллақачон ташхис қўйилган беморларнинг маълумотлари бўйича ўқитилган.

Amazon’нинг кадрларни бошқариш тизимидаги носозлик. 2018 йилда бу тизим алгоритми автоматик равишда аёлларнинг резюмеларини кераксизга чиқариб, шу тарзда гендер камситишни бошлаганидан кейин компания ёллаш учун сунъий интеллектдан фойдаланишдан воз кечди.

Эслатиш жоиз, Pew Research 2023 йилда ўткаган ижтимоий сўровларда респондентларнинг 68 фоизи СИ технологиялари кучлироқ назорат остида бўлиши лозим, чунки улар номақбул қарорлар қабул қилиши ҳам мумкин, деб ҳисоблашларини билдирган.

2. Меҳнат бозоридаги таҳдидлар: СИ инсон ўрнини эгаллайдими?

Автоматлаштирув ва нейротармоқлар ҳозирги кунда кўплаб касбларда инсон бажарадиган ишларни эгалламоқда. Бу айниқса тезкорлик ва такрорланувчи ҳаракатларни талаб қиладиган зерикарли соҳаларда иш берувчиларга жуда қўл келмоқда.

Мисол келтирадиган бўлсак, хавфсизлик ва техник ишларда СИ қобилиятлари юқори самарадорликка эга бўлиб, самарали тарзда инсон ўрини боса олади.

Барча соҳаларда, айниқса, таҳлил қилиш ва маълумотларни қайта ишлашда, СИ юқори тезлик ва хатоларни камайтириш имконини беради.

Қўнғироқ марказлари (Call centers). IBM маълумотларига кўра, 2025 йилга бориб, операторларнинг 30 фоизга яқини чат-ботларга алмаштирилади.

Бошланғич босқичдаги юристлар. СИ аллақачон ҳуқуқий ҳужжатларни таҳлил қилмоқда, бу эса юридик ёрдамчиларга бўлган эҳтиёжни камайтиради.

Молиявий таҳлилчилар. 2024 йилда JPMorgan иқтисодий прогнозларни ёзиш учун СИдан фойдаланишни бошлади, бу эса таҳлилчиларга бўлган талабни камайтиради.

McKinsey берган маълумотларга кўра, 2030 йилга бориб, бутун дунё бўйича 375 млн киши СИ туфайли ўз касбини ўзгартиришга мажбур бўлади. Лекин бошқа тарафдан, йўқолаётган эски касблар ўрнига янги касблар ҳам пайдо бўлмоқда. Масалан, СИ соҳасидаги етакчилардан бири OpenAI компанияси 2023 йилда СИни ўқитиш учун юзлаб одамларни ёллаб катта маош тўлаган. Бутунжаҳон иқтисодий форумининг прогноз қилишича, 2025 йил охиригача СИ соҳаси жаҳон бўйлаб 97 млн янги иш ўринларини яратади.

3. Манипуляциялар, дезинформация ва deepfake

СИ ва нейротармоқлар орасидаги яна бир катта хавф – ёлғон маълумотларни тарқатиш ҳисобланади. Технологиялар эволюцияси билан боғлиқ сохта видеолар, аудиолар ва тасвирлар янада ривожланиб, уларни аниқлаш ҳам анча мушкуллашган. Улардан жамиятни ёлғон хабарлар билан алдаш, сиёсий ёки иқтисодий манфаатлар учун провокациялар уюштиришда фойдаланилади.

Сиёсий дезинформация. Масалан, 2024 йилда АҚШда президент сайловлари арафасида Интернет тармоқларида бир видео тарқалди. Унда номзод коррупцияга йўл қўйганини тан олган гўё. Кейинчалик бу СИ ёрдамида яратилган сохта – deepfake видео эканлиги маълум бўлди.

Молиявий фирибгарлик. 2023 йилда фирибгарлар бир Британия компанияси директорининг товушини қалбакилаштириб, 35 млн доллар ўғирлашга муваффақ бўлишди.

Кибербуллинг. 2023 йилда Хитойда вояга етмаганлар иштирокидаги deepfake-видеолар оммалашди. Мактабларда бу видеоларга алоқаси йўқ, аммо тасвири қалбакилаштирилган болалар руҳий жароҳат олди. Ижтимоий можароларга сабаб бўлди.

Статистикага мурожаат қиладиган бўлсак, 2024 йилда интернетда тарқатилган deepfake видеоларининг сони 2019 йилга нисбатан 900% га ошди.

EU DisinfoLab маълумотларига кўра, Европа жамоатчилигининг 70 фоизи ижтимоий тармоқларда deepfake таъсирини кучайтиришидан хавотирда эканини билдирган.

4. Армия ва СИ: автоном технологиялар ва хатарлар

Ҳозирда ҳарбий соҳада СИ ва нейротармоқлар билан боғлиқ таҳдидлар мустақил қуролларнинг ишлатилишига боғлиқ. Дронлар, киберҳужумлар ва бошқа автоматик тизимлар инсон назоратисиз ҳаракат қилиши мумкин.

Бироқ бу соҳада назоратсизлик хавфли оқибатларга олиб келиши мумкин. Масалан, 2021 йилда Ливиядаги СИ дронлари буйруқ бўлмаса-да, мустақил равишда одамларга ҳужум қилган.

Шунга қарамай, гегемон давлатлар мудофаа соҳасига СИ татбиқ этиш учун инвестицияларни оширмоқда. SIPRI маълумотларига кўра, СИ соҳасига ҳарбий мақсадда маблағ сарфлаш ҳажми 2024 йилда 20 млрд.дан ошиб кетган.

5. Суперинтеллект ва "Терминатор"дан қўрқув

Аксарият фантастик филмларининг асосий сифати бўлган "Терминатор" концепцияси одамларнинг СИ орқали тартибсизлик юзага келиши ва уларнинг ғалаба қилишининг имконсиз сценарийларини яратади.

Лекин аксарият хавотирлар – аслида шунчаки хавотир.

Масалан, СИ тез орада ОНГга эга бўлади, деб қўрқишади. Ҳақиқатда эса ҳозирги СИ тизимлари фақат бир ишни амалга ошириш учун ўқитилган. Онгга эга эмас ва инсон (ёки СИ) тузиб берган алгоритмлар бўйича ишлайди. Уларда учраётган носозликлар ва муаммолар эса алгоритм ва ўқитишдаги хатоликларга боғлиқ.

Ёки бўлмаса, сингулярлик фобияси ҳам бор. Яъни СИ ва роботлар одамлардан устун бўлиб олади, деб хавотир олишади.

Аслида эса СИ мустақил ва етук ахлоқий онгга ва ақлга эга бўлиши учун жуда узоқ йўлни босиб ўтиши керак. Бу ҳолат 2050-2080 йилларга бориб реалликка айланиши мумкин. Айрим олимлар бундай натижа XXI аср охирида ҳам амалга ошмайди, деб ишонтиришмоқда.

Хулоса қилиб айтганда, СИ ва нейротармоқлар – бу замонавий дунёдаги энг муҳим ва фаол қуроллардан бири. Улар айнан ҳаётимизни ҳар томонлама ўзгартира олади, лекин улар билан боғлиқ хавфларнинг муҳим қисми ўз вақтида тўғри назорат ва этик стандартлар орқали ҳал этилиши керак.

Изоҳ: ушбу мақола ҳам СИ ёрдамида ёзилди. Ундаги маълумотлар ва хулосалар тўғрими-нотўғрими, номаълум.

Абулфайз Сайидасқаров