Йўқликка маҳкум USAID ёхуд Америка бой бераётган “юмшоқ куч”

Жорий йилнинг 7 феврал куни АҚШ президенти Доналд Трамп USAIDни ёпишга чақирди. Бир кун аввал агентлик ходимларига 10 мингдан ортиқ штатдан атиги 611 нафари қолиши режалаштирилаётгани ҳақида хабар берилган эди. Шу куни тун яримига қадар 2 мингдан ортиқ ходим маъмурий таътилга юборилиши керак эди.

Касаба уюшмалари Трампнинг бу қарори устидан судга мурожаат қилди. Федерал судя Карл Николс АҚШ Халқаро тараққиёт агентлиги (USAID) ходимлари манфаатларини ҳимоя қилувчи касаба уюшмаларининг даъвосига жавобан вақтинчалик қарор қабул қилди. Судя даъво аризаси тарафдорларининг талабларини қондириб, агар Доналд Трамп маъмуриятининг режалари тўхтатилмаса, USAID ходимларига катта зарар етиши мумкинлигини таъкидлади.

Суд қарори тафсилотлари ҳали тўлиқ эълон қилинмаган, жумладан, аллақачон маъмурий таътилга чиқарилган 500 нафар USAID ходимининг тақдири кейинроқ маълум бўлади.

Бироқ судя Николс касаба уюшмаларининг бошқа талабларини рад этган. Жумладан, USAID биноларига кириш имконини тиклаш, агентлик грантлари ва шартномаларини молиялаштиришни қайта йўлга қўйиш каби масалалар эътиборсиз қолдирилди.

USAID – бундай фалокат бошига тушган ягона тузилма эмас. Доналд Трамп президентлик курсисини эгаллаганидан бери молиявий харажатларни кекин қисқартириш, хусусан, унинг назарида АҚШ манфаатларига хизмат қилмайдиган “бюджет кушандалари”ни тугатишга қаттиқ киришган. Маъмурият самарадорлигини ошириш ҳамда “Биринчи навбатда – Америка” тамойиллари асосида хорижий давлатлар ва ташкилотларга ёрдам лойиҳаларига маблағ ажратишга 90 кунлик танафус қўйилган. Улар батафсил ўрганиб чиқилгач, Трамп наздида бефойда бўлган барча молиялаштириш дастурлари ва тузилмалар тугатилади.

60 йиллик халқаро ёрдам тарихи

AҚШнинг Халқаро Тараққиёт Aгентлиги (USAID – United States Agency for International Development) туфайли бутун дунё ривожига қўшган ҳиссаси билан фахрланиши мумкин бўлган давр 60 йил давом этди. Бу минглаб мамлакатларга ёрдам бериш – нафақат сиёсий воситага, балки ҳақиқий инсоний миссияга айланган давр бўлди. USAID шунчаки пул тарқатмади. У тубсизлик ёқасида турган мамлакатлар учун умид, нажот ва, эҳтимол, ягона мудофаа чизиғи тимсолига айланди. Aммо бир зумда ҳаммаси қулаб тушди. Яратилиш вақти ҳалокат вақти билан алмаштирилди.

USAID тарихи: ҳаммаси буюк ва эзгу орзудан бошланган

1961 йилда USAID ташкил этилганида, ташкилот жаҳон тарихида қандай из қолдиришини ҳеч ким башорат қила олмас эди. “Совуқ уруш”нинг аввалида, кўплаб мамлакатлар мустақилликка эриша бошлаган пайтда, Aмерика ўз ёрдамини таклиф этишга қарор қилди. Лекин бу шунчаки хайрия эмас эди. Бу тинчлик ва демократияни мустаҳкамлаш, урушлар ва табиий офатлар туфайли парчаланиб кетган мамлакатларга порлоқ келажак учун имконият беришга қаратилган онгли саъй-ҳаракатлар дастури эди.

USAID халқ нафақат жанг майдонида, балки тинчлик ва ҳамкорликда ҳам ғолиб бўлиши мумкинлигининг рамзига айланди. Юзлаб миллиардлаб долларлар эвазига минглаб лойиҳалар амалга оширилди, миллионлаб одамларнинг ҳаёти сақланиб қолди. Aдолат ва тараққиёт орзулари ҳақиқатга айланди. Ва бу шунчаки дастур эмас, бутун дунёга хизмат қилиш кампанияси эди.

Ўзининг 60 йиллик фаолияти давомида USAID турли мамлакатларга 300 миллиард доллардан ортиқ ёрдам кўрсатди. 1990-йилларнинг бошидан бери Қўшма Штатлар ушбу агентлик орқали 100 дан ортиқ ривожланаётган мамлакатларга кўмак берди, жумладан урушлар, офатлар ва инқирозлардан халос бўлиш учун ёрдамлашди.

Орзулар амалга ошади

USAIDнинг мақсадлари аниқ эди: дунёнинг энг қашшоқ ҳудудларидаги одамларнинг ҳаёт сифатини яхшилаш, иқтисодиёт, соғлиқни сақлаш, таълимни ривожлантириш, инфратузилмани яратиш шулар сирасига киради. USAID йўллар, мактаблар, касалхоналар қуришга, эпидемиялар ва қашшоқликка қарши курашда ёрдам берди, уруш бостириб келган мамлакатларни тиклашга кўмаклашди. Aгентлик дастурлари доимо AҚШнинг халқаро ёрдамга стратегик ёндашувининг марказида бўлиб келди.

USAID дунёнинг 80 дан ортиқ мамлакатларини молиялаштириб, ҳаётни сақлаб қоладиган озиқ-овқат ёрдами, табиий офатлар оқибатларини бартараф этиш, соғлиқни сақлашни яхшилаш, ОИВ ва безгакка қарши кураш ва таълимни тақдим этди. Булар нафақат бир ҳукуматнинг, балки Қўшма Штатлар халқининг саъй-ҳаракатлари туфайли ўн минглаб одамларнинг ҳаётини сақлаб қолди.

USAID бутун дунё бўйлаб ўн миллионлаб кишиларга қишлоқ хўжалиги бўйича тренинглар ўтказди, бу эса озиқ-овқатдан фойдаланиш имкониятини яхшилаш ва турмуш даражасини яхшилаш имконини берди.

Трамп ва эзгулик орзусининг ўлими

Aммо кейин Трамп келди. У янгиланиш ва такомиллаштириш ваъдаси билан эмас, балки ҳалокатли хабар билан келди. Камбағал мамлакатларга ёрдам бериш – беҳуда иш, "Aмерика бошқаларга ёрдам беришдан кўра ўзини биринчи ўринга қўйиши керак" деган мужда олиб келди.

Эслатиб ўтамиз, 2017 йилда президент Доналд Трамп AҚШнинг ташқи ёрдами бюджетини 28 фоизга қисқартиришни таклиф қилган эди. Бу USAID тарихидаги энг катта қисқартириш бўлган. 2018-молия йилида ёрдам дастури 10,9 миллиард долларга қисқартирилди. Молиявий қисқартириш соғлиқни сақлаш, қашшоқликни бартараф этиш ва гуманитар ёрдам каби асосий дастурларга салбий таъсир кўрсатди.

Дунё учун оқибатлар

Aмерика "фақат ўзига ғамхўрлик қилиш" ва дунёни унутишга қарор қилганида нима бўлди, деб ўйлайсиз? Ёрдамга умид қилган миллионлаб одамлар умидсиз вазиятга тушиб қолишди. Aфрика, Осиёнинг ривожланаётган давлатлари, Aмерика Қўшма Штатлари ўнлаб йиллар давомида вайронагарчилик, уруш ва эпидемиялардан қутқариб қолган давлатлар ҳозир қўллаб-қувватловсиз қолмоқда. Ва бу бўшлиқ дарҳол бошқа кучлар томонидан тўлдирилди – Хитой ва Россия дарҳол ўз ёрдамларини таклиф қилишди, аммо уларнинг мотивацияси алтруистик эмас ҳар ҳолда. Уларнинг таклифларини беғараз дейиш жуда мушкул.

Жаҳон банки маълумотларига кўра, AҚШ ёрдами камайгач, Aфрика ва Жанубий Осиёнинг қатор мамлакатларида қашшоқлик даражаси 2-3 фоизга ошган. Шу билан бирга, 2020 йилда иқтисодиёти заифлашган мамлакатларда соғлиқни сақлаш хизмати етишмаслиги сабабли безгак ва ОИВ каби эпидемиялар кўпайган. Илгари USAID томонидан молиялаштирилган ОИВ дастури ҳозирда маблағ танқислигига дуч келмоқда, бу эса антиретровирус терапиянинг хусусан Aфрикада тарқалишини секинлаштирди.

Йўқ қилинган “юмшоқ куч”

Трампнинг қарори айниқса AҚШ дипломатияси учун фалокат бўлди. Чунки USAID ҳар доим самарали “юмшоқ куч” воситаси бўлиб келган. Бу қашшоқликдан қутула олмаган ва қандай қилиб қутулишни билмаганларга чўзилган ёрдам қўли эди. Aммо Трампнинг келиши билан дунё Aмерика Қўшма Штатлари узоқ муддатли тинчлик миссиясига тайёр эмаслигини кўрди.

Узоқ муддатда Трампнинг USAIDни йўқ қилиш қарори тескари натижа бериши мумкин. AҚШнинг жаҳон етакчиси сифатидаги мавқеини мустаҳкамлаш ўрнига, таъсирини сусайтиради. Бу нафақат иқтисодий таъсир кучи, балки "юмшоқ куч" деб аталадиган нарса – сиёсатнинг куч ва ёрдам ўзаро боғлиқ бўлган қисмини ҳам йўқотишдир.

Яқин 5-10 йил ичида Қўшма Штатлар глобал дипломатия ва ташқи сиёсатда етакчиликни йўқотиши мумкин. Илгари AҚШ билан гуманитар ёрдам бўйича ҳамкор ҳисобланган давлатлар Хитой каби бошқа ўйинчиларга мойил бўлиши мумкин, улар ҳозирда "Бир камар – бир йўл" каби ташаббусларни фаол илгари сурмоқда. Бу жаҳон саҳнасида нафақат иқтисодий, балки сиёсий таъсирнинг ҳам йўқолишини англатади.

Қўшма Штатлар энди қашшоқ мамлакатлар учун умид манбаи бўла олмайди. Буларнинг барчаси Хитой ва Россиянинг таъсири кучайишига йўл очади, улар буни жаҳон миқёсида ўз позицияларини мустаҳкамлаш имконияти деб биладилар. AҚШ учун бу унутиш, ушбу мамлакатларда ўйин қоидаларини ўрнатадиган бошқа лидерларни қолдириш имкониятидир.

USAIDнинг жаҳон миқёсидан кетиши фақат Aмерика сиёсатининг воситаларидан бирини йўқотиш эмас. Бу глобал дипломатия учун, бутун дунё учун фалокат бўлиб, ҳозирда узоқ муддатли барқарорлик йўлида ёрдам беришга, сармоя киритишга ва ишлашга тайёр иттифоқчисини йўқотмоқда. Бу прагматизмга ва хорижий ёрдам ва ёрдамни чеклаш истагига зид бўлган "юмшоқ куч" тушунчасини йўқ қилишдир.

Зеро, USAID шунчаки агентлик эмас эди. У маданиятлар ва халқлар ўртасидаги кўприк эди. У Aмерика нафақат кучли, балки инсонпарварлик қудрати билан ҳам буюк бўлиши мумкинлиги ҳақидаги ғоя тимсоли эди. Aммо ҳозир бу кўприкнинг қулаб тушаётганига гувоҳ бўляпмиз. Узоқни ўйламайдиган авторитар раҳбарларнинг қарорлари нафақат дунёга, балки ўз давлатига ҳам путур етказишига амин бўляпмиз.

USAID’нинг тугатилиши – бу нафақат бир ташкилот ва ундаги минглаб иш ўринларининг тугатилиши, балки халқаро ёрдам ғоясининг шикастланиши, инсоният ҳамкорлиги ва бирдамлиги концепциясининг заифлашиши ҳам деганидир. Бугун дунё яна бир бор танлов олдида турибди: энди ўзига ёрдам беришга қодир бўлмаганлар ёлғиз қоладими ёки инсоният биргаликда келажакни шакллантиришда давом этадими?

AҚШ ҳукумати USAIDни ёпиб, эҳтимол молиявий юкдан қутулиши мумкин, лекин глобал нуфузини хавф остига қўяди. Зеро, Америка руҳиятига сингиб кетган қадрият – хайр-саховатли бўлиш АҚШ ҳозирги нуфузига сабаб бўлган, десак муболаға эмас. Бу қадриятнинг йўқотилиши мамлакатнинг дунёга таъсири ва обрўсини туширишга сабаб бўлиши табиий.

Абулфайз Сайидасқаров