Гуноҳсиз гуноҳкорлар: ғаройиб Ватикан

Ватикан — дунёдаги энг қадимги ва энг сирли давлатлардан бири. Католик динининг маркази бўлган бу кичик давлат тарихда кўплаб шов-шувли воқеалар, мунозарали қарорлар ва жиноятлар билан боғлиқ. Рим Папаси ва католик черкови раҳбарлари ҳар доим гуноҳсизлик ва муқаддаслик рамзи сифатида кўрилиб келган. Бироқ тарихнинг чуқур қаватларига назар солганимизда, Ватиканда содир бўлган турли сирли ва ғаройибот воқеалар юзага чиқади.

Аёл папа: Жоанна афсонаси

Бир қарашда католик черкови ҳеч қачон аёлларни папа лавозимига яқинлаштирмагандай туюлади. Бироқ XIII асрда пайдо бўлган ва ҳалигача муҳокама қилинадиган Жоанна афсонаси черков тарихининг энг ғаройибот саҳифаларидан биридир. Ушбу афсона XII-XIII асрлардан бошлаб тарқалган бўлиб, "Liber Pontificalis" каби манбаларда ҳужжатлаштирилмаган. Бироқ XIV асрда Жан де Мале ва Мартин Полоний каби тарихчилар ушбу ҳикояни ўз асарларида ёзиб қолдиришган. Ҳикояга кўра, Жоанна 853-855 йиллар оралиғида папа лавозимини эгаллаган. Бироқ тарихий манбаларнинг кўпчилиги ушбу воқеани реал ҳодиса эмас, балки Афанасийнинг черковга қарши ёзилган афсонавий ҳикояси деб баҳолайдилар. Масалан, Папа Жон VIII номини ушбу ривоят билан чалкаштиришган бўлиши мумкин. Шунга қарамай, афсонанинг давомийлиги унинг католик черковига бўлган танқид ва қизиқишини сақлаб келмоқда.

Ривоятга кўра, аёл Жоанна ўз жинсини яшириб, эркак сифатида черковда фаолият юритган ва охир-оқибат папа этиб сайланган. Аммо у навбатдаги диний маросим вақтида туғиб қўйган ва унинг сирлари ошкор бўлган. Маълум бўлишича, аёл папа никоҳсиз бир эркакдан ҳомиладор бўлиб қолган экан. Ушбу ҳодисадан кейин черков аёлларнинг жамоат хизматида қатнашишини янада чеклаган ва бу афсона Ватиканнинг муқаддаслик мақомини шубҳа остига қўйган.

Педофилия ва жиноятлар

Замонавий дунёда католик черкови номи кўпинча катта можаролар билан боғланади.

Черковдаги педофилия ҳодисалари XX-XXI асрларда энг оммалашган мавзулардан бирига айланди. Черковда хизмат қиладиган ёки қўшиқ ва хор жамоаларида ашула айтадиган вояга етмаган ўғил болаларнинг черков ходимлари томонидан муттасил жинсий зўрлаб келингани фош бўлди. Америка, Европа, Австралия ва Лотин Америкаси давлатларида черковдаги бу каби жиноятлар бўйича кўплаб тергов ва суд жараёнлари ўтказилди.

Масалан, 2010 йили Ирландиядаги тергов натижасида черков тизимида 1975-2004 йиллар оралиғида 14,500 га яқин бола педофил руҳонийлардан жабрлангани маълум қилинди.

Германияда эса 2021 йилда Мюнхен архиепархияси бўйича ҳисобот чиқиб, 497 та жабрланувчи ва 235 нафар айбдор руҳоний аниқланган. Бундан ташқари, Чилида 2018 йилда 34 та епископнинг истеъфо беришига сабаб бўлган черков педофилияси можароси бутун дунёда шов-шувга сабаб бўлди. Бу каби мисоллар черковнинг кўплаб мамлакатлардаги репутациясига жиддий путур етказди. Америка, Европа ва Австралия каби кўплаб мамлакатларда черков руҳонийлари болаларга нисбатан жиноят содир этганликда айбланди. Масалан, 2002 йили Бостон епархиясида болаларга нисбатан жинсий зўравонлик билан боғлиқ катта жанжал юзага келди. Оммавий ахборот воситалари ва мустақил терговлар натижасида 200 дан ортиқ руҳонийларнинг ушбу жиноятларда иштирок этгани маълум бўлди.

Папа ва замонавий масалалар

2020-йилларда Папа Францискнинг қарорлари кўплаб мунозараларга сабаб бўлди. Унинг гомосексуаллар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш бўйича чиқарган баёноти католик жамоатларида қизғин баҳс-мунозараларга олиб келди. Масалан, у гомосексуал жуфтликлар учун маслаҳат ва диний қўллаб-қувватлаш зарурлигини таъкидлади. Бу позиция Италиядаги анъанавий консерватив католиклар томонидан кескин танқид қилинган бўлса, либерал гуруҳлар бу қарорни ижобий қабул қилди. Шунингдек, у аборт масаласига нисбатан юмшоқроқ ёндашувни қўллаб-қувватлаган, бу эса черковнинг собиқ қатъий позициясига зид бўлиб, баъзи епископларнинг очиқ норозилигига юз тутган. Бундан ташқари, иқтисодий адолат ҳақидаги чиқишлари ҳам баъзи консерватив иқтисодчи ва сиёсий арбоблар орасида салбий муносабатни келтириб чиқарган. У баччабозларнинг ҳақ-ҳуқуқларини ҳимоя қилиш кераклигини таъкидлаб, уларнинг черковда ибодат қилишини қўллаб-қувватлади. Католик дини анъанавий равишда гомосексуализмни гуноҳ деб ҳисоблаганини ҳисобга олсак, бу қарор католик жамоатининг ўзида ҳам қизғин баҳс-мунозараларга сабаб бўлди. Бу ҳаракатлар черковнинг либераллашуви сифатида баҳоланади, аммо танқидчилар буни черковнинг анъаналарини бузиш сифатида кўришади.

Молиявий қудрат ва бойликлар

Бир пайтлар Европа қиролларидан ҳам устун турган Католик черкови ҳамиша ўзининг бойлиги билан машҳур бўлган. Ватиканнинг банк тизими ва турли фондлари дунёдаги энг сирли молиявий институтлардан бири саналади. Католик черкови ер-мулклар, санъат асарлари ва хайрия фондлари каби улкан молиявий ресурсларга эга. Бироқ молиявий шаффофлик етишмаслиги сабабли, Ватикан доимий равишда молиявий можароларга дуч келади. Масалан, 1982 йилда Banco Ambrosiano банк жанжали Ватиканнинг банк тизими билан боғлиқ кўплаб шубҳаларни ошкор қилди.

Муҳим сабоқлар

Ватикан тарихидаги ушбу ғаройиботлар унинг муқаддаслик мақомини шубҳа остига қўяди. Католик динининг таъсири ҳали ҳам жуда катта бўлса-да, унинг ички муаммолари, жанжаллари ва ғаройиботлари жамиятнинг католик черковига бўлган ишончини заифлаштирмоқда. Бугунги кунда черков ўз ўтмишидан сабоқ чиқариб, янада шаффоф ва инсоний ёндашувни танлаши лозим. Бироқ тарихда қолган бу ғаройиботлар доимо мухлислар ва танқидчилар ўртасида қизғин муҳокама мавзуси бўлиб қолаверади.