"Радиоактив аёл"дан "Темир хоним" гача

Аёллар жамиятнинг ажралмас бўғинидир. Улар нозик хилқат қилиб яратилган бўлса-да, инсониятга келтираётган фойдаси тасвирлаб бўлмас даражада катта. Аслида бутун дунёга ўз ижобий таъсирини ўтказиб келган, инсон ҳуқуқлари, атроф-муҳит муҳофазаси сингари долзарб мавзуларда фаоллик кўрсатган аёллар сони жуда ҳам кўп. Қуйидаги рўйхатда улардан бир қисмини келтирдик холос. 

Анна Философова (1837-1912)

Аёллар ҳуқуқлари фаоли ва рус филантропи Анна Философова нақд пул беришдан кўра камбағалларни ўқитиш яхшироқ деб ҳисобларди. 1860 йилда у камбағалларни қўллаб-қувватлаш, жумладан, нафақат арзон уй-жой, балки аёллар учун муносиб иш билан таъминлаш учун жамиятга ҳисса қўшган. Анна Павловна аёлларнинг таълим олиш ҳуқуқини иштиёқ билан қўллаб-қувватлади ва унинг саъй-ҳаракатлари аёллар учун биринчи рус олий курсларининг ривожланишига олиб келди. Фаол, шунингдек, зўравонликдан омон қолганларга ёрдам беришга ихтисослашган аёллар ва болалар учун бошпаналарни ташкил этиш жараёнида иштирок этган. Бундан ташқари, Анна Павловна, бошқа аёллар қаторида, Россия аёлларининг ўзаро хайрия жамияти (Русское Женское Взаимно-Благотворителное Обшество) ва 1908 йилдаги Биринчи Бутунроссия Хотин-қизлар Конгресси номи остида биринчи аёллар иттифоқининг ривожланишининг ҳаракатлантирувчи кучи эди.

Райчо Хирацука (1886-1971)

Япон муҳаррири, ёзувчи ва сиёсий фаол Райчо Хирацука 1911 йилда ўз мамлакатидаги биринчи аёлларга мўлжалланган Сеитō адабий журналига асос солган ва у орқали аёлларнинг жамиятдаги анъанавий ролларига қарши чиққан. Журналнинг илк сонида у аёлларга "ичимизда яширинган даҳони очалик!" деган даъво билан чиққан. Райчо ва унинг жамоаси умумий никоҳда аёллар дуч келадиган тенгсизликларга қарши курашишда давом этдилар. (Масалан, аёл фамилиясини ўзгартирмагунча никоҳлар ҳатто расман тан олинмасди.) Биринчи жаҳон уруши тугагандан сўнг, демократия ва капитализмнинг япон жамиятига киритилиши аёлларнинг дунёдаги (ёки ҳеч бўлмаганда Японияда) ўрни ҳақида кўпроқ хабардорликни келтириб чиқарди. Журнал ва газеталар каби оммавий ахборот воситаларида аёллар муаммоларига оид парчаларни кўриш одатий ҳолга айланди. Бу ўзгаришлар бўлиши учун Райчо кўп ҳаракат қилган. У қатнашган тинчлик ҳаракатлари, аёллар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш дастурларини санаб адо қилиб бўлмайди. Аммо аслида ҳаманча матонатли бўлган япон халқининг кучли активисти Райчо Япониядан ташқаридаги муаммоли вазиятларда ҳам ўз таъсирини ўтқизмай қолмаган.

Дориа Шафик (1908-1975)

Дориа Шафик 1951 йилда 1500 аёл билан бирга тўлиқ сиёсий ҳуқуқлар, тенглик ва шахсий мақом тўғрисидаги қонунларни ислоҳ қилишни талаб қилиб, парламентга бостириб кирган. Мисрда аёллар ҳуқуқлари ҳаракатини фаоллаштирган. Бу саъй-ҳаракатлар, кўп сонли бошқалар билан бирга, 1956 йилда аёлларнинг овоз бериш ҳуқуқига йўл очишга ёрдам берди. Шафик бу ҳаракатни уюштиргани учун судга тортилди ва унинг иши номаълум муддатга қолдирилди. Кейин, 1952 йил 23 июлда ўзларини “Эркин офицерлар” деб атаган бир гуруҳ армия зобитлари мамлакатни эгаллаб олгач, вазият бироз ўзгарди: Шафик янги ҳукмдорларни мақтаб, улар аёллар учун “уйғониш даври бошланиши” ҳақида хабар беришларини ёзди. Аммо зобитларнинг авторитар мойиллиги тез орада аён бўлди ва конституцияни ёзиш қўмитасида аёллар вакили йўқлигига жавобан Шафик очлик эълон қилган. Ўн кун давом этган иш ташлаш Шафикни халқаро арбобга айлантирди ва Миср аёлларига ҳукумат томонидан тўлиқ сиёсий ҳуқуқлар учун ёзма ваъда берилди.

Бироқ 1956 йилги конституция аёлларга фақат саводхонлик шарти билан ноаниқ сиёсий ҳуқуқлар берган. Ҳиндистон элчихонасида норозилик билдирди ва унинг диктаторлик бошқарувига қарши "ўлимгача очлик" эълон қилди. Носирнинг ўзи Шафикни уй қамоғига олиш ҳақида буйруқ берди ва унга ёзишни таъқиқлади. Дориа Шафик умрининг сўнгигача жамият, аёллар ҳуқуқлари учун ҳаракат қилди, мисрликлар уни “Нил қизи” деб аташади. 

Розалинд Франклин (1920-1958)

Британиялик кимёгар Розалинд Франклин рентген нурлари диффракциясидан инқилобий фойдаланиш орқали ДНКнинг қўш спирал тузилишини очишга йўл очди. Франклин ўзи ишлаб чиққан машинадан 100 соат давомида жуда нозик нурли рентген нурлари таъсирида муҳим фотосуратларни қўлга киритди. Кейинчалик у томонидан қилинган ҳаётни ўзгартирувчи инновациялар - инсон геномини хариталаш, генетик муҳандислик - барчаси ирсиятнинг кимёвий асосларини тушунишга боғлиқ бўлган.

Мари Кюри (1867-1934)

Мари Кюри дунёни бир эмас, икки марта ўзгартирган аёлдир. У радиоактивлик ҳақидаги янги фанга асос солди - ҳатто бу сўз ҳам ўзи томонидан ихтиро қилинган - ва унинг кашфиётлари саратон касаллигини самарали даволашда ишлатила бошланди. Мария Кюрининг са’й-ҳаракатлари муваффақият билан якунланган. 1910-йилда у радий металлини ажратиб олишга эришади. Олима аёл радий намуналарини илк бор Брюсселдаги халқаро илмий конференсияда намойиш этишга тайёрлаб қўяди. Унда радиациянинг янги ўлчов бирлиги — “кюри” тасдиқланган. У Нобел мукофотини қўлга киритган биринчи аёл, Париж университетининг биринчи аёл профессори бўлган.
Кюри Париждаги университетда физика бўйича таҳсил олган ва у ерда ўзининг бўлажак тадқиқотчи ҳамкори ва турмуш ўртоғи Пер билан учрашган. Улар биргаликда иккита янги элементни аниқладилар: радий ва полоний, унинг ватани Полша номи билан аталган. У вафот этгунига қадар, АҚШ ва Европада лабораторияларни молиялаштириш ва саратонни даволаш усулларини ишлаб чиқиш учун кичик бир бойлик тўплади. Мари Кюри улкан интеллект билан бир қаторда ҳаракатчан аёл эди. Биринчи жаҳон уруши пайтида у тез ёрдам машиналарини рентген аппаратлари билан жиҳозлашга ёрдам берди.

Роза Паркс (1913-2005)

1955 йилда Алабама штатининг Монтгомери шаҳрида яшовчи афро-американ Роза Паркс оқ танли одам ўтириши учун автобусда ўз ўрнини беришдан бош тортиб, АҚШнинг баъзи қисмларида мавжуд бўлган ирқчиликка қарши чиқди.
Унинг норозилигини бошқа кўплаб афро-америкаликлар қўллаб-қувватлади ва 1960 йилларда тенг ҳуқуқларга эга бўлган фуқаролик ҳуқуқлари ҳаракатини қўзғатди. 2005 йилда вафотидан тўрт йил ўтиб, Барак Обама АҚШнинг биринчи афро-америкалик президенти бўлди.

Эммелине Панкҳурст (1858-1928)

1903 йилда ижтимоий ислоҳотчи Эммелине Панкҳурст Эдуард Британияда аёллар учун парламент овоз бериш компаниясини олиб бориш учун Аёлларнинг ижтимоий ва сиёсий иттифоқини тузди, унинг шиори "сўз эмас, балки амал". Харизматик лидер ва қудратли нотиқ Панкҳурст минглаб аёлларни Британия тарихида мисли кўрилмаган оммавий ҳаракатдаги демократик ҳуқуқларини хушмуомалалик билан сўраш ўрнига, талаб қилишга ундади.

У бу ишлари учун 13 марта қамоққа олинди, аммо ўлимига қадар қилётган ишидан қайтмаган ва унинг номи бутун дунёга машҳур бўлди.

Маргарет Тэтчер (1925-2013)

Маргарет Тэтчер Британиянинг биринчи аёл бош вазири бўлиб, у мамлакат тарихидаги нотинч даврда, сиёсий номутаносиблик ва иқтисодий таназзулга дуч келган пайтда ҳокимиятга келган. Кейинги синовлар, жумладан, 1982 йилдаги Фолкленд уруши ва Шимолий Ирландиядаги можаролар унинг нуфузли кариерасини аниқлашга ёрдам берди. Бош вазир сифатида у Тетчеризм деб номланувчи иқтисодий сиёсатни амалга оширди. Совет журналисти уни "Темир хоним" деб атаган, бу тахаллус унинг қаттиқ сиёсати ва етакчилик услуби билан боғлиқ бўлган.

Жейн Остин (1775-1817)

Британия тарихидаги энг машҳур шахслардан бири Жейн Остеннинг романлари адабий шов-шувга айланди. Кўпинча унинг асарларидаги никоҳ, мақом ва ижтимоий сезгирликни ўзига хос истеҳзо билан тасвирловчи сюжетлар кўп марта спектаклларда, филмларда ва телесериалларда кўрсатилган. 

Малика Диана (1961-1997)

1981 йилда Диана Спенсер Британия тахтининг вориси, Уелс шаҳзодаси Чарлзнинг биринчи хотини бўлди. Уларнинг тўйи 700 миллиондан ортиқ томошабинни қамраб олди ва у 1996 йилда ажрашганидан кейин ҳам оммавий ахборот воситаларининг эътиборини жалб қилишда давом этди. Малика Диана касал болалар, аратон, ОИВ/ОИЦ ва руҳий касалликларга чалинганлар учун хайрия ишлари ташкил қилиб, миналарни тақиқлаш ва хабардорликни ошириш учун халқаро миқёсда ҳаракат қилди. 

Тереза она (1910-1997)

Албанияда туғилган Тереза она, умрининг кўп қисмини Ҳиндистонда ўтқизган Рим-католик роҳибаси эди. 1950 йилда у "Хайрия Миссионерлари" ташкилотига асос солди, бу кўплаб хотин-қизларни жалб қилди, улар поклик ва камбағалларга бепул хизмат кўрсатишга қасамёд қилдилар. Бу хайриянинг 130 дан ортиқ мамлакатларда ижобий таъсири бўлган. Қийналган одамлар учун уйлар, ошхоналар, болалар уйлари ва мактаблар қурдирилган. Гарчи абортга қаршилиги учун танқид қилинган бўлса-да, унинг хайрия фаолияти дунёдаги энг ночор одамларнинг ҳаётини ўзгартирди.

Вангари Маатҳаи (1940-2011)

Вангари Маатҳаи кениялик атроф-муҳит фаоли бўлиб, дарахтлар экиш, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва аёллар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш учун "Яшил камар" ҳаракатига асос солган.

Шарқий ва Марказий Африкада докторлик даражасини олган биринчи аёл Маатҳаи парламентга сайланди ва 2003–2005 йилларда Атроф-муҳит ва табиий ресурслар бўйича вазир ёрдамчиси этиб тайинланди. У барқарор ривожланиш, тинчлик ва демократияга қўшган ҳиссаси сабабли Тинчлик учун Нобел мукофотини олди.

 Индира Ганди (1917-1984)

Индира Ганди Ҳиндистоннинг биринчи ва ягона аёл бош вазири бўлиб, сиёсий пўлат кучи билан эсда қолади. У мамлакатни икки марта бошқарган: 1966 йилдан 1977 йилгача ва 1980 йилдан 1984 йилгача. Шу охирги йилда у ўз тансоқчилари томонидан ўлдирилган. Сиёсий карьерасининг бошидаёқ унга энг асосий лавозимларни эгаллабгина қолмай, ҳинд жамиятининг маданий қатламларини бирлаштириши мумкин бўлган истиқболли либерал сифатида қаралган. Ҳукмронлиги даврида саноат ривожланади, банклар миллийлаштирилиб, қишлоқ хўжалиги соҳасида ҳам катта муваффақиятларга эришилади.

Марям Мирзахоний (1977-2017)

Марям Мирзахоний вафот этганида атиги 40 ёшда эди, бироқ у математика бўйича Нобел мукофоти эквиваленти ҳисобланган Филдс медалини қўлга киритган биринчи аёл ва биринчи эронлик бўлиб, жинси ва этник келиб чиқиши меъёрлари чегарасини бузиб ташлаган эди. Ўрта мактаб ўқувчиси сифатида у халқаро математика олимпиадаларида қатнашиш ҳуқуқини қўлга киритган биринчи эронлик аёллар қаторида иккита олтин медални қўлга киритди. Теҳрондаги Шариф технология университетини тамомлагач, у АҚШга кўчиб ўтди ва у ерда фан номзоди илмий даражасини олди. 2004 йилда Гарвард университетида, 2009 йилда Калифорниядаги Стенфорд университетида математика Мирзахоний бугунги кун илм-фанидаги аёллар учун тимсолдир. "Ишончим комилки, келгуси йилларда бундай мукофотни қўлга киритадиган аёллар кўпроқ бўлади", - дейди Мирзахоний 2014 йилда. профессори бўлди.

Гарриет Тубман (1820-1913)

Гарриет Тубман қулликда туғилган, лекин ўз эркинлигини ер ости темир йўли орқали ёлғиз саёҳат қилганида топди. Кейинги йилларда у 300 га яқин қул бўлган одамларни озод қилишни давом эттирди. Тубман ўз ишини ер ости темир йўлида ўз оиласи аъзолари, жумладан, ота-онаси, бир нечта ака-ука ва опа-сингиллари ва жиянларини олишдан бошлаган. Фуқаролар уруши бошланганда, у Иттифоқни қўллаб-қувватлади, 700 дан ортиқ қул бўлган одамларни озод қилган жасур Cомбаҳее Феррй Реидни бошқаришдан олдин айғоқчи ва ҳамшира бўлиб ишлади. У АҚШда қуллик ва камситишдан адолат сари йўлни шакллантиришга ёрдам бериб, аёлларнинг овоз бериш ҳуқуқи учун курашди.

Камала Харрис (1964)

2021 йилда Камала Харрис Қўшма Штатлар вице-президенти бўлганида тарихга кирди - биринчи қора танли ва мамлакатнинг иккинчи энг юқори лавозимини эгаллаган биринчи осиёлик эди. Ямайкалик ва ҳиндистонлик муҳожирларнинг қизи Харрис адвокатлик касбини танлаган. 2010 йилда Калифорния бош прокурори этиб сайланишидан олдин ҳуқуқшунос сифатида ишлаган. Адвокат сифатида у болаларга жинсий зўравонлик ҳолатларини кўриб чиқиш ва йиртқич нотижорат таълимга қарши курашган. Оқ уйдаги таржимаи ҳолига кўра, у никоҳ тенглиги ва атроф-муҳитни ҳимоя қилган. Харрис 2016-йилда Сенатга ўз номзодини қўйган ва АҚШ Сенатининг афро-америкалик сенаторлар ҳақидаги мақоласига кўра, биринчи ҳинд америкалик ва Сенатга сайланган иккинчи қора танли аёл бўлган. 2019-йилда у Демократик партиядан президентликка номзод бўлиш учун да’вогарлик қилди ва ўқишни ташлаб кетганидан сўнг Жо Байденнинг номзоди сифатида танланди. Улар 2020 йил ноябр ойида бўлиб ўтган сайловда ғалаба қозонишди ва Харрисни АҚШ тарихидаги энг юқори мартабали аёл амалдорга айлантирди.

Малала Юсуфзай (1997)

Малала Юсуфзай 11 ёшида Покистонда қизларнинг таълим олиш ҳуқуқи учун кураша бошлаган. Бир неча йил ўтгач, у суиқасддан омон қолганидан сўнг, жасорат билан ёш аёллар учун бутун дунё бўйлаб овоз беришда давом этди. 2014 йилда у дунёдаги энг ёш Нобел Тинчлик мукофоти лауреати бўлди, ўшанда у 17 ёшда эди. Юсуфзай Покистонда маҳаллий Толибонга қарши чиқди ва қизларнинг мактабга бориши тақиқланганидан кейин ўз чидаб тура олмади. Унга қарши ўлим таҳдиди эълон қилинди ва 2012 йилда у мактабдан уйга қайтаётганда отиб кетилган. У бундан омон қолди ва Бирлашган Миллатлар Ташкилотида нутқ сўзлади. Халқаро бестселлерга айланган "Мен Малаламан" номли биринчи китобини нашр этди.

Ангела Меркел (1954)

Германия канслери Ангела Меркел жаҳон сиёсатидаги етакчи шахслардан бири бўлиб қолмоқда. Турли соҳаларда мутахассис Меркел "дунёдаги энг қудратли аёл" сифатида таърифланади. Европа Иттифоқида энг узоқ вақт хизмат қилган етакчи ва дунёдаги энг илҳомлантирувчи аёл ма’рузачилардан бири Меркелнинг та’сири шубҳасиздир.

 
Лайло Белялова 

2018 йилда BBC дунёдаги энг нуфузли аёллар 100талигини эълон қилган эди. Улар орасида ўзбекистонлик Лайло Белялова ҳам бор эди. У Самарқанд давлат университети ўқитувчиси, “Фламинго” талабалар клуби раҳбари ва Ўзбекистон Қушларни ҳимоя қилиш жамияти аъзосидир. Лайло Ўзбекистоннинг тоғ экотизимлари биологик хилма-хиллигини сақлаб қолиш устида ишлаётган ва турли хил қушларни, шу жумладан, йиртқичларни ҳимоя қилувчи университет ўқитувчиси», - дея таъкидлаб ўтишган ББC экспертлари.
 
 Гулноза Қодирова тайёрлади.