Ҳамма пойтахт деб ўйлайдиган машҳур шаҳарлар

БМТ маълумотларига кўра, дунёда 195 та давлат тан олинган. Улардан 193 таси Бирлашган Миллатлар Ташкилотига аъзо давлатлар, икки давлат (Ватикан ва Фаластин ) аъзо бўлмаган кузатувчи давлатлар. Бошқа ташкилотлар ҳам ер юзидаги мамлакатларнинг ҳисобини чиқаришга ҳаракат қилишган.

Масалан, АҚШ разведка агентлиги Марказий разведка бошқармаси дунёда жами 237 та мамалакат борлигини қайд этган. Шунингдек, ўзларини тўлақонли давлат деб ҳисоблайдиган кўплаб бошқа давлатлар ҳам мавжуд. Лекин, БМТ томонидан тан олинган тўлиқ суверен ва мустақил давлатлар сони —195 та.  Шаҳарларчи? World Urban Forum маълумотларига кўра, 2024 йилга қадар дунёда 10 000 дан ортиқ шаҳарлар мавжуд. Бу давлатлар сони билан ҳисоблаганда, 51 мартадан ҳам кўпроқ. Бунда ҳар бир давлат камида битта пойтахтга эга (Науру орол-давлатидан ташқари).

Аммо дунёда бир нечта пойтахтларга эга давлатлар (Жанубий Африка, Шри-Ланка, Бенин, Боливия, Чили, Кот-д`Ивуар, Грузия, Малайзия, Черногория, Нидерландия, Свазиленд, Яман, Танзания) ҳам мавжуд. Булардан ташқари давлатларда битта пойтахт бўлишига қарамай, кўпинча ҳақиқий пойтахтлар давлатнинг бошқа йирик шаҳарлари билан алмаштириб қўйилади. Platina.uz шундай шаҳарлар ва уларнинг  пойтахтга ўхшатилиш сабабларини ўрганди.
  
1.  Ню-Йорк, АҚШ

Американинг 1790 йилдан бери расман пойтахти — Вашингтон шаҳри. Аммо кўпинча Ню-Йорк шаҳри пойтахт сифатида Вашингтон билан чалкаштирилади. Бир тарафдан бу янглишликларнинг бўлиши ҳам табиий. Сабаби Ню-Йорк шаҳри 1785 йилдан 1790 йилгача Қўшма Штатларнинг пойтахти бўлган. 1790-йилга келиб пойтахт учун Вашингтон танланди, чунки шаҳар шимолий ва жанубий штатлар ўртасида нейтрал жой эди. Шаҳар ҳукумат қароргоҳи бўлиб хизмат қилиш учун махсус қурилган ва Оқ уй, АҚШ Конгресси, ва Олий суд каби ҳукумат бинолари ҳам шу шаҳардан жой олган. Аммо бугунги кунда ҳам Ню-Йоркнинг давлатдаги аҳамияти йўқолмаган. У Қўшма Штатлардаги, ҳатто дунёдаги энг муҳим шаҳар деб эътироф этилади.  Хусусан, 2023 йил ҳолатига кўра , шаҳар чет элликларнинг яшаши учун дунёдаги энг қиммат шаҳар деб топилган

2.  Рио-де-Жанейро, Бразилия

Рио-де-Жанейро —аҳоли сони бўйича Бразилиядаги иккинчи шаҳар. 1763 йилда у Португалия империясининг таркибида бўлган Бразилия давлатининг пойтахти бўлди. Кейинчалик шаҳар 1889-йилгача мустақил монархия - Бразилия империясининг пойтахти бўлиб хизмат қилган. Сўнг пойтахт  Бразилия шаҳрига кўчирилгунга қадар (1960-йилгача) республикасининг пойтахти бўлган. 1960-йилдан сўнг пойтахт сифатида Бразилия танланган. Пойтахт Сан-Паулу ва Рио-де-Жанейродан кейин учинчи энг зич шаҳар ҳисобланади. Аммо эски пойтахт —Рио де Жанейро мамлакатда ҳамон ўз обрўсини йўқотмаган. Шаҳарда мамлакатнинг нефт, тоғ-кон ва телекоммуникация компанияларининг бош қароргоҳи, жумладан, мамлакатнинг иккита йирик корпорацияси  (Петробрас  ва  Вале)  жойлашган.  

3.  Санкт-Петербург, Россия

Эрмитаж театри, Қишки сарой, Николай саройи, Толстой уйи, Тўкилган қондаги Нажоткор черкови —  Санкт-Петербург деярли барча тарихий бинолар билан тўла. Шунинг учун ҳам бу мафтункор шаҳарга пойтахт Москвадан кўра кўпроқ сайёҳлар ташриф буюришади. Ҳатто кўп миллатли шаҳар бўлгани учун, унга Россиянинг иккинчи пойтахт деб ҳам ном берилган. Бу таърифлар кўпчиликда мамлакатнинг асл пойтахтини ажратиб олишда иккиланишларга сабаб бўлган. Ҳақиқий пойтахт Москва эса 1918 йилда Россия Совет Федератив Социалистик Республикасининг  пойтахти мақомига эришган. Кейин давлат Совет Иттифоқига айланган ва бу давр (1922 йилдан 1991 йилгача)мобайнида шаҳар Совет Иттифоқининг пойтахти бўлган. 1991 йилдан бери эса Москва Россия Федерациясининг пойтахти бўлиб келган. Аммо Санк-Петербург Россияда ҳокимият маркази бўлмаса-да, у кўпинча мамлакатнинг маданий пойтахти деб аталади. 

4.  Барселона, Испания

Барселона Испаниянинг иккинчи йирик шаҳри, аммо пойтахти эмас. Барселона кўплаб қуёш нурлари, ажойиб архитектура ва жаҳон миқёсидаги таомлари билан машҳур. Бироқ, одатда, ҳар йили  Барселонага келадиган 32 миллион саёҳатчилар Испаниянинг пойтахтига эмас, иккинчи шаҳрига ташриф буюришганини пайқашмайди. Чунки Барселона ҳам пойтахт — Мадриддан қолишмайди. Баъзи ҳолларда бунга дунёга машҳур, шу шаҳар номи билан бир хил бўлган — Барселона футбол клуби ҳам сабаб бўлса ажаб эмас. Аммо мамлакатнинг ҳақиқий пойтахти Мадрид Барселонадан сезиларли даражада каттароқ ва аҳолиси кўпроқ. Бу, шунингдек, Испания монархиясининг расмий асосий қароргоҳи ҳисобланади.

5. Истанбул, Туркия

Истанбул жуда тарихий шаҳар. У Туркиянинг қадимий пойтахти ва афсонавий Ипак йўлининг сўнгги босқичи эди. Шарқ билан ғарб билан туташган жой сифатида танилган шаҳарда кўплаб машҳур диққатга сазовор жойлар мавжуд, улар ажойиб Аясофиядан тортиб ажойиб Мовий масжид, Топкапи саройи, Галата минорасигача. Аммо у энди мамлакат пойтахти эмас. Ҳақиқий пойтахт Анқара Туркия мустақиллик уруши даврида Турк миллий ҳаракатининг қароргоҳига айланди. Усмонли империяси қулагандан кейин 1923-йилда янги республиканинг пойтахти Анқара деб эълон қилинди.  Анқара пойтахт деб эълон қилингандан сўнг шаҳар жадал ривожланиб, Туркиянинг аҳоли сони бўйича иккинчи вилоятига айланди. У географик жиҳатдан Туркиянинг марказига яқин жойлашган. 

6. Шанхай, Хитой

Бизнес, молия ва халқаро савдо учун дунёдаги энг муҳим марказлардан бири бўлган Шанхай қанчалик катта эканлигини тасаввур қилиш қийин. Аҳолиси бўйича дунёнинг иккинчи шаҳри бўлган Шанхай порти дунёдаги энг муҳим ва энг гавжум контейнер портларидан биридир. Шаҳар Хитойнинг муҳим шаҳри, аммо у пойтахт эмас. Пойтахт Пекин шимолда жойлашган. У дунёдаги энг гавжум миллий пойтахт,шунингдек,Шанхайдан кейинги иккинчи йирик шаҳардир. Замонавий ва анъанавий услубдаги архитектураларни ўзида мужассам этган пойтахт — Пекин дунёдаги энг қадимий шаҳарлардан бири бўлиб, у уч минг йиллик тарихга эга.

7.Мумбай, Ҳиндистон

Ҳиндистоннинг ғарбий соҳилида жойлашган Мумбайни Ҳиндистон пойтахти деб адаштиришлари ажабланарли эмас. Бу Ҳиндистоннинг энг йирик шаҳри, молиявий марказ ва Болливуд кино саноатининг юраги. Аммо у пойтахт эмас. Ню Деҳли Ҳиндистоннинг янги пойтахти сифатида 1931-йилда очилган. Бу вақтга қадар мамлакат пойтахти Калькуттада бўлган. Ню Деҳли Ҳиндистоннинг энг замонавий ва маданиятли шаҳарларидан биридир. Ҳиндистон марказий ҳукуматининг барча муҳим ишлари пойтахт —Деҳлида ўтказилади.  

8.Олмаота, Қозоғистон

Қозоғистоннинг энг йирик мегаполиси Олмаота улуғвор Транс-Или Олатау тоғлари этагида жойлашган. Бу шаҳарни мамлакатнинг пойтахти деб адаштиришларининг сабаби — у 1997 йилгача мамлакат пойтахти бўлган. Кейин, 1997-йилда ҳукумат пойтахтни Остонага кўчирилган. Пойтахт кўчирилганига қарамай, Олмаота унинг молиявий, бизнес ва маданий маркази бўлиб қолган. Остона  пойтахт бўлгандан сўнг, шаҳар япон меъмори Кишо Курокаванинг бош режаси билан шаклини кескин ўзгартирди. Қозоғистон ҳукуматининг  қароргоҳи сифатида Остона парламент уйи , Олий суд , Оқ Ўрда президент саройи ва кўплаб давлат идоралар жойлашган .  

9. Дубай, Бирлашган Араб Амирликлари

Баланд осмонўпар бинолар, кенг кўламли савдо марказлари ва дунёдаги энг ҳашаматли меҳмонхоналар —Дубайнинг "ташриф қоғози" ни белгилайди. Шаҳар Бирлашган Араб Амирликларининг энг гавжум шаҳри бўлиб, ҳам юк, ҳам йўловчилар - туризм ва бизнес учун асосий марказ ҳисобланади. Одатда тўққиз миллионга яқин одам ташриф буюрадиган Дубай Дубай амирлигининг пойтахти ҳисобланади, аммо мамлакат ҳақиқий пойтахти — Абу-Даби шаҳри. Абу Даби БАА да Дубайдан кейинги иккинчи энг зич шаҳар. Пойтахт мамлакатнинг  сиёсат ва саноат маркази , йирик маданият ва савдо марказидир.

10.Торонто, Канада

Канаданинг энг кўп ташриф буюриладиган шаҳри, Торонто Канададаги энг гавжум шаҳар. Торонто мусиқа, театр ва телевизион ишлаб чиқаришнинг таниқли маркази бўлса-да, пойтахт Оттавада жойлашган. 1857 йилда пойтахт бўлиш учун бир нечта шаҳарлар рақобатлашди. Уни ҳал қилиш учун қиролича Виктория Оттавани танлади, чунки у Монреал ва Торонто шаҳарлари ўртасида жойлашган эди. Шунингдек, у Америка чегарасидан узоқда бўлиб, ҳужумлардан хавфсизроқ эди.  

Мамлакатнинг пойтахт бўлиш учун ўзи қандай талаблар қўйилади?

1. Географик жойлашув: Пойтахт мамлакат ичидаги бошқа йирик шаҳарлар ёки минтақаларга нисбатан марказий ёки стратегик жиҳатдан идеал тарзда жойлашган бўлиши керак. Бу унинг қулайлиги ва стратегик аҳамиятига сезиларли таъсир кўрсатади. Бундан ташқари, пойтахт мамлакат ичида марказда жойлашган бўлиши, яхши транспорт алоқалари ва бошқа йирик шаҳарларга ўтишни осонлаштиради.

2. Сиёсий аҳамияти: Пойтахт мамлакатнинг маъмурий-ҳукумат маркази бўлиб хизмат қилувчи сиёсий аҳамиятга эга бўлиши керак. Унда парламент, ҳукумат идоралари ва хорижий элчихоналар каби асосий давлат муассасалари жойлашган бўлиши керак.

3. Тарихий ва маданий аҳамиятга эга: Пойтахт кўпинча миллат тарихи ва маданиятини ифодалайди. Тарихий ва маданий аҳамиятга эга бўлган пойтахтни танлаш меросни сақлашга ёрдам беради ва мамлакатнинг ўзига хослигини рамзий қилади.

4. Иқтисодий мулоҳазалар: Пойтахтда инфратузилманинг мавжудлиги, иш имкониятлари ва инвестиция салоҳияти каби иқтисодий омилларни ҳисобга олиш керак. Иқтисодий ўсиш ва ривожланишни қўллаб-қувватлай оладиган пойтахт бўлиши мақсадга мувофиқдир.

5. Ижтимоий омиллар: Аҳолининг талаб ва интилишларини ҳисобга олиш керак. Фуқаролар фаровонлигини таъминлаш учун ижтимоий инфратузилма, соғлиқни сақлаш муассасалари, таълим муассасалари ва ҳаёт сифати каби омилларни баҳолаш керак.

6. Хавфсизлик ва барқарорлик: Пойтахт идеал тарзда давлат амалдорлари, фуқаролар ва ташриф буюрувчилар хавфсизлигини таъминловчи хавфсиз ва барқарор жой бўлиши керак. У етарлича ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларга эга бўлиши ва ҳар қандай мумкин бўлган таҳдид ёки фавқулодда вазиятларни самарали бартараф эта олиши керак.

7. Экологик барқарорлик: Капитални танлашда табиий ресурслар, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва барқарорлик каби экологик омилларни ҳисобга олиш керак. Шаҳарнинг атроф-муҳитга таъсири, шу жумладан ифлосланиш даражаси ва экологик мувозанатини баҳолаш керак.

Камдан-кам ҳолларда пойтахт фақат пойтахт бўлиш учун қурилган. Мана шундай истиснолар ичида Бразилия ҳукумати ўзининг  пойтахти Бразилияни фақат ҳукумат шаҳри сифатида хизмат қилиш учун қурган. Бразилиянинг аввалги пойтахти Рио-де-Жанейро гавжум эди. Унинг дизайни ҳукумат ишига тўсқинлик қилди, чунки бинолар бир-биридан узоқда жойлашган ва транспорт қатнови оғир эди. Бразилия мамлакатнинг ички қисмида, у ерда ривожланишни рағбатлантириш ва идеал пойтахт режасини ишлаб чиқиш учун қурилган.

Одинахон Деҳқонова тайёрлади.