Мормонлар: тарих, эътиқод ва замонавий вазият

АҚШда бир диний жамоа борки, ўзларини гарчи насронийлик динидамиз дейишса-да, улардан фарқ қилади. Масалан, уларда спирли ичимликлар ичиш, эркак ва аёлнинг никоҳсиз мулоқоти тақиқланади. Кўп хотин олиш ва кўп бола кўриш талаб этилади.

Мормонлар кимлар?

Aмериканинг марказида, чўл ландшафтлари ва тоғ чўққилари орасида имон ва унинг кучи ғоясини ўзгартирган дин туғилди. Бу мормонларнинг ҳикояси – бир куни ваъда қилинган ерни топиш учун уйларини тарк этган одамлар, хаёлда эмас, балки ҳақиқатдир. Уларнинг йўли қийин, баъзан фожиали бўлди, лекин ҳамма тўсиқларга қарамай, улар нафақат омон қолишди, балки дунёдаги энг нуфузли диний жамоалардан бирига айландилар.

Бу жамоа ўзини мормонлар ёки “Исо Масиҳнинг охирги кунлари” черкови, ёхуд “Охирги 10 муқаддас кун” черкови деб аташади. Бу жамоа дунё бўйлаб тарқалган бўлиб, 16 миллиондан зиёд жамоасига эга. Уларнинг ярми АҚШда яшайди. Аксарият мормонлар Америка жанубида – Юта штатида, хусусан, Солт-Лейк-Сити шаҳрида яшайди.

Мормонлар 1830 йилда Қўшма Штатларда асос солинган насронийлик ҳаракати – “Исо Масиҳнинг охирги муқаддас кун” черковининг жамоасидир. Гарчи мормонизм кўпинча насронийликнинг бир тармоғи ҳисобланса-да, уларнинг эътиқоди уни бошқа динлардан ажратиб турадиган ўзига хос қоидаларни ўз ичига олади.

Мормонизм тарихи: ҳаракатнинг бошланиши

Мормонизмга Жозеф Смит асос солган. У 1823 йилда унга Мороний исмли фаришта зоҳир бўлгани ва унга муқаддас башоратлар ёзилган олтин тахтачалар кўмилган жойни кўрсатганини айтади. (Кейинчалик у “Мормон китоби” сифатида чоп этилади)

1830 йилда нашр этилган бу китоб мормонлар томонидан “Инжил”га Худо томонидан қўшимча ваҳий сифатида қаралади.

Биринчи Мормон жамоаси Ню-Йорк штатида ташкил этилган, аммо таъқиблар туфайли Смит ва унинг издошлари Иллинойс штатига жойлашгунларича бир неча бор кўчиб юришган.

1844 йилда Жозеф Смит оломон томонидан ўлдирилди ва бу ҳаракат орасида инқирозга олиб келди.

Ғарбга кўчириш

Смитнинг ўлимидан сўнг, унинг издоши Бригам Янг жамоани Ютага оммавий кўчиришни уюштирган Мормонлар раҳбари бўлди. 1847 йилда улар Мормон динининг марказига айланган Солт-Лейк-Сити шаҳрига асос солишди.

Ҳукумат билан зиддиятлар

19-аср мормон динининг хусусиятларидан бири бўлган кўпхотинлилик амалиёти Aмерика жамиятининг кучли қаршилигига сабаб бўлди. 19-асрнинг охирида мормонлар кўпхотинлиликдан расман воз кечдилар, бу уларнинг динини қонунийлаштиришга ёрдам берди.

Aсосий мормон эътиқоди

Муқаддас матнлар

1. Мормон китоби Aмериканинг қадимги тамаддунлари тарихи ва уларнинг Худо билан ўзаро муносабатларини ўз ичига олган асосий муқаддас матндир.

2. Инжил – каноник китоб сифатида ишлатилади, лекин мормонлар унинг баъзи қисмлари бузилган деб ҳисоблашади.

3. “Таълимотлар” ва “Aҳдлар” ва “Улуғ марварид” қўшимча муқаддас китоблардир.

Aсосий қоидалар

• Ота Худога, Исо Масиҳга ва Муқаддас Руҳга алоҳида шахс сифатида ишониш.
• Aбадий тараққиёт ғояси: одамлар Худога ўхшаб комилликка етишишлари мумкин.
• Ўлганлар учун сувга чўмиш: Мормонлар ота-боболари номидан маросимларни ўтказадилар.
• Оила – абадий давом этадиган руҳий ҳаётнинг марказий бирлиги сифатида қадрланади.

Ноёб одатлар

Мормонлар қатъий турмуш тарзини олиб борадилар: улар спиртли ичимликлар, тамаки, қаҳва ва чойдан воз кечадилар. Хайрия, миссионерлик ишларида фаол иштирок этиб, оилавий қадриятларга катта эътибор қаратишади.

Мормонларнинг ҳозирги ҳолати

Бугунги кунда дунёда мормонлар сони 16 миллион кишидан ошади. Кўпчилиги АҚШда яшаса-да, лекин Лотин Aмерикаси, Европа, Aфрика ва Осиёда муҳим жамоалар мавжуд.

Иқтисодий таъсир

Мормонлар катта ҳажмдаги кўчмас мулкка эгалик қилади, фермер хўжаликлари, корхоналар ва инвестиция компаниялари шулар жумласидандир. Черков активларининг умумий қиймати 100 миллиард долларга баҳоланади.

Сиёсатдаги роли

Мормонлар анъанавий равишда консерватив позицияларни эгаллаб, республикачилар партиясини қўллаб-қувватлайди. AҚШнинг кўплаб нуфузли сисатчилари ва амалдорлари мормонлардир, жумладан:

Митт Ромни: сенатор ва AҚШ президентлигига собиқ номзод.

Ҳарри Рид: Сенатдаги демократик партиянинг собиқ етакчиси.

Эван Макмаллин: сиёсатчи ва собиқ мустақил президентликка номзод.

Оммавий маданиятда мормонлар роли

Мормонлар маданиятда муҳим из қолдирган. Қуйидагилар уларнинг машҳур вакиллари:

Кен Женнингс: Aмериканинг Jeopardy! телеўйини рекордчиси.

Стив Янг: машҳур америкалик футболчи.

Глэдис Найт: “Гремми” мукофотига сазовор бўлган қўшиқчи ва балоғат ёшида мормон динини қабул қилган.

Танқид ва стереотиплар

Мормонлар кўпинча ўз қарашлари ва кўпхотинлилик каби тарихий амалиётлари учун танқидга дуч келишади. Баъзилар черковни ўз аъзоларининг ҳаётини ҳаддан ташқари назорат қилишда айблашади. Бироқ стереотипларга қарамай, мормонлар Aмерика маданияти ва сиёсатида муҳим рол ўйнашда давом этиб, юқори даражадаги ижтимоий фаолликни намойиш қилишмоқда.

Хулоса

Мормонизм шунчаки дин эмас, балки ноёб маданий ва ижтимоий ҳодисадир. Ню-Йоркдаги ибтидоий камтарликдан тортиб, бутун дунё бўйлаб тарқалишларига қадар мормонлар кўплаб тўсиқларни енгиб ўтиб, узоқ йўлни босиб ўтишди. Бугунги кунда улар анъана ва замонавийлик, дин ва ижтимоий ҳаёт чорраҳасида туриб, асл ўзликларини сақлаб қолишда давом этишмоқда.

Абулфайз Сайидасқаров