Гигантлар жанги: Amazon ва Alibaba

Amazon ва Alibaba электрон тижоратнинг иккита глобал етакчиси бўлиб, уларнинг бизнес моделлари ва стратегиялари глобал даражада электрон тижорат бозорини шакллантирмоқда. Иккала гигант ҳам дунёнинг турли бурчакларида ўз позицияларини мустаҳкамлаган бўлса-да, айни пайтда бизнес юритишда ўзига хос ёндашувларга эга. Amazon Шимолий Aмерика ва Европада доминант бозор ўйинчиси ҳисобланади, Alibaba эса Осиёда, айниқса, Хитойда таъсирчан бозор улушига эга.

Бизнес моделлари: электрон тижоратга турлича ёндашувлар

Amazon 1994 йилда Жефф Безос томонидан онлайн китоб дўкони сифатида ташкил этилган ва бугунги кунда у В2C (бизнесдан истеъмолчига) моделида ишлайдиган энг йирик маркетплейс ҳисобланади. Amazon’нинг асосий йўналиши маҳсулотларни ўз омборлари ва логистика инфратузилмаси орқали бевосита истеъмолчиларга сотишдир. Amazon шунингдек, учинчи томон сотувчилари учун платформани тақдим этади, аммо сифат ва логистика устидан назорат компания қўлида қолади.

1999 йилда Жек Ма томонидан асос солинган Alibaba бошқа йўлни босиб, В2В ва C2C (истеъмолчидан истеъмолчига) моделини танлади. Alibaba’нинг асосий фаолияти харидорлар ва сотувчилар компаниянинг бевосита аралашувисиз савдо қилишлари мумкин бўлган онлайн платформаларни яратишга қаратилган. Alibaba’нинг ўз омборлари йўқ ва товарларни етказиб бермайди, бу вазифаларни учинчи томон компанияларига топширади.

Aсосий фарқлар

Amazon логистика инфратузилмаси, жумладан, омборлар, ўз самолётлари ва транспорт тармоқларига катта сармоя киритмоқда.

Alibaba онлайн платформаларни ишлаб чиқиш ва булутли технологиялар ва молиявий хизматлар каби рақамли бизнес ечимларини тақдим этишга эътибор қаратади.

Молиявий кўрсаткичлар ва бозор улуши

2024 йилга келиб, иккала гигант ҳам сезиларли ўсишни кўрсатмоқда, аммо молиявий кўрсаткичлари ҳар хил.

Жумладан, Amazon’нинг 2023 йилдаги умумий даромади 514 млрд долларни ташкил этди, бу 2022 йилга нисбатан 10 фоизга кўп. Компаниянинг асосий даромади платформадаги сотувлардан, жумладан, AҚШ ички бозоридаги сотувлар, шунингдек, Amazon Prime обуналари ва Amazon Web Services (AWС) булутли хизматларидан тушади. Бу компанияга 90 млрд доллар даромад келтирди.

AWS компаниянинг операцион даромадининг 70% дан ортиғини ҳосил қилувчи асосий фойда манбаи бўлиб қолмоқда.

2024 йил июн ойида Amazon’нинг бозор капиталлашуви 2 триллион долларга етди ва бу уни дунёдаги энг қиммат компаниялардан бирига, шунингдек, 2 трлн.ли маррадан ўта олган бешинчи АҚШ компаниясига айлантирди.

Маълумот:

Бозор капитализацияси (market capitalization) — объектнинг жорий даврдаги бозор (биржа) қиймати асосида ҳисоблаб чиқиладиган қиймат. Мазкур молиявий кўрсаткичдан бозор инструментлари ва субъектларининг умумий қийматини баҳолаш учун фойдаланилади.

Amazon 2024 йилда даромадли байрам мавсумини ўтказди ва кучли савдо ҳамда AWС ўсиши туфайли тўртинчи чоракда даромадни 14 фоизга оширди.

Alibaba эса 2023 йилда 152 млрд доллар даромад олди, бу 2022 йилга нисбатан 7 фоизга ошган. Aсосий даромад манбалари – электрон тижорат платформалари (Taobao, Tmall) ва булутли Alibaba Cloud ечимлари бўлди. Жорий йил иккинчи чорагида эса даромад ўтган йилнинг шу даврига нисбатан 5 фоизга ошган бўлиб, 33,7 млрд долларни ташкил этган. Alibaba Cloud’дан тушган даромад ўтган йилнинг шу даврига нисбатан 7 фоизга ошган бўлиб, 4,2 млрд долларга етган.

Айни пайтда Alibaba Хитойнинг электрон тижорат бозоридаги етакчи мавқеини сақлаб қолган ва Хитойдаги барча онлайн тижоратнинг 62 фоизини назорат қилади.

2024 йилда компаниянинг бозор капиталлашуви тахминан 240 млрд долларни ташкил этади, бу 2020 йилга нисбатан Хитой регуляторларининг босими ортиши туфайли камайган.

Гап шундаки, 2020 йил декабр ойида Хитой антимонополия идораси Alibaba товар етказиб берувчиларига ўз маҳсулотларини бошқа маркетплейсларга жойлаштиришни тақиқлаб қўйгани боис иш очган эди. Антимонопал идора Alibaba’ни онлайн-ретейлдаги рақобатга тўсқинлик қилиш, интернет-иқтисодиётдаги инновацияларга таъсир этиш натижасида истеъмолчиларга зарар етказишда айблаган ва компанияга 2,78 млрд долларлик жарима солган эди.

Кўламнинг кенгайиши ва халқаро бозорлар

Ҳар иккала компания ҳам ўз бозорларидан ташқарида иштирокини фаол кенгайтирмоқда:

Amazon Европа ва Шимолий Aмерикада ўз мавқеини мустаҳкамлашга эътибор қаратмоқда, шунингдек, Ҳиндистон ва Жануби-Шарқий Осиёда улуш олишга ҳаракат қилмоқда. Бироқ Amazon Ҳиндистон бозорида Flipkart каби маҳаллий ўйинчиларнинг қаттиқ рақобатига дуч келмоқда.

Alibaba Осиё ва Aфрикадаги ривожланаётган бозорлардаги улушини кенгайтиришга интилмоқда. У 2024 йилда ҳам халқаро бозорларга йўналтирилган AliExpress платформасини ишлаб чиқишда давом этяпти. Компания Шарқий Европа ва Aфрикадаги электрон тижорат лойиҳаларига фаол сармоя киритмоқда.

Инновацион ва технологик ишланмалар

Иккала компания ҳам технология ва инновацияларни ривожлантиришга катта эътибор беряпти.

Amazon ўзининг AWС булутли платформасини ривожлантиришда давом этмоқда, у глобал миқёсда тахминан 32 фоизлик бозор улуши билан булут технологиялари етакчиси бўлиб қоляпти. Компания, шунингдек, сунъий интеллект ва роботларга, айниқса, логистикага катта сармоя киритяпти. 2024 йилда Amazon қадоқлаш ва етказиб бериш жараёнини 30 фоизга соддалаштира оладиган янги авлод омбор роботларини ишга туширганини эълон қилди.

Alibaba кичик ва ўрта бизнесни рақамлаштиришга эътибор қаратмоқда. Компаниянинг булутли платформаси Alibaba Cloud, таъминот занжирларини яхшилаш учун сунъий интеллект ва big data маълумотларни фаол равишда ривожлантириш билан бирга, тахминан 10 фоизлик улуши билан жаҳон бозорида иккинчи ўринни эгаллайди. 2024 йилда компания талабни прогнозлаш ва савдо майдончаларини оптималлаштириш учун янги AI платформасини тақдим этди.

Қийинчиликлар ва хавфлар

Иккала компания ҳам ўзига хос қийинчиликларга дуч келмоқда.

Amazon

Регуляция босими. AҚШ ва Европа Иттифоқида Amazon’нинг рақобатга қарши амалиётлари юзасидан текширувлар давом этмоқда. 2024 йилда Европа Иттифоқи онлайн платформалар учун учинчи томон сотувчилари маълумотларидан фойдаланишда шаффофликни талаб қилувчи янги қоидаларни жорий қилди.

Логистика ва операцион харажатлар. Юк ташиш ва логистика харажатларининг ошиши, айниқса, инфляция ва таъминот занжири муаммолари шароитида бизнес маржаларига таъсир қилувчи муҳим омил бўлиб қолмоқда.

Alibaba

Хитойда регулятор идоралар босими. Хитой ҳукумати томонидан назоратнинг кучайиши Alibaba учун жиддий муаммо бўлиб қолмоқда. 2024 йилда компания янги монополияга қарши текширувлар, қўшилиш ва сотиб олиш бўйича чекловларга дуч келди.

Халқаро рақобат. Alibaba халқаро бозорларда, айниқса, Ҳиндистон ва Жануби-Шарқий Осиёда қаттиқ рақобатга дуч келмоқда, бу ерда маҳаллий ўйинчилар ҳам электрон тижорат платформаларини фаол ривожлантиряпти.

Электрон тижорат келажаги: прогнозлар ва тенденциялар

Келажакда Amazon ва Alibaba электрон тижорат ва технология соҳасида етакчилик учун курашни давом эттиради. Компаниянинг ривожланишини белгиловчи асосий тенденциялар ҳам аниқ.

Жумладан, булутли технологиялар ва сунъий интеллект: иккала компания ҳам бизнесни оптималлаштириш ва мижозлар тажрибасини яхшилаш учун сунъий интеллект ва булутли ечимларга сармоя киритишни сусайтирмайди.

Барқарорлик ва атроф-муҳит масаласига келсак, 2024 йилда иккала компания ҳам углерод билан ифлослантириш ҳажмини камайтириш бўйича режаларини эълон қилди. Amazon 2040 йилга келиб 100 фоиз қайта тикланадиган энергияга ўтишни режалаштирмоқда, Alibaba эса ўз омборлари ва логистикаси учун “яшил” ечимларни ишлаб чиқмоқда.

Шунингдек, мобил тижоратнинг ўсиши ва ижтимоий медиа билан интеграциялашув, айниқса, ривожланаётган мамлакатларда янги аудиторияни жалб қилишда муҳим омил бўлади.

Хулоса

Amazon ва Alibaba икки рақобатчи гигант бўлиб, улар турли стратегик йўлларни босиб ўтиб, глобал электрон тижорат ривожланишини шакллантиришда давом этмоқда. Amazon бутун таъминот занжирини тўғридан-тўғри сотиш ва назорат қилишга қаратилган глобал логистика империясини қурмоқда, Alibaba эса платформа бизнеси ва рақамли ечимларга эътибор қаратади. Иккала гигантнинг ҳам кучли ва заиф томонлари бор, лекин уларнинг муваффақиятининг асосий омили тез ўзгарувчан бозор шароитлари ва технологик тенденцияларга мослашиш қобилияти бўлиб қолмоқда.

Келгуси йилларда Amazon ва Alibaba ўртасидаги рақобат, айниқса, инновациялар, рақамлаштириш ва бизнес жараёнларини маҳаллийлаштириш ҳал қилувчи рол ўйнайдиган ривожланаётган бозорларда кучайиши кутилмоқда.

Абулфайз Сайидасқаров