Метан шохобчалари қандай ишлайди?

Сўнгги йилларда Ўзбекистонда табиий газ, хусусан, метан гази қуйиш шохобчалари ижтимоий-иқтисодий ҳаётнинг муҳим қисмига айланди. Бу мамлакатда табиий газнинг катта захиралари мавжудлиги ва унинг анъанавий ёқилғиларга нисбатан иқтисодий самарадорлиги билан боғлиқ.

Бугунги кунда метан ёқилғи қуйиш шохобчалари Ўзбекистон транспорт инфратузилмасининг муҳим элементига айланиб бормоқда. Хўш, улар қандай механизмлар асосида ишлайди?

Метан ёқилғиси қуйиш шохобчаларининг афзалликлари

Метан бензин ва дизел ёқилғисига нисбатан бир қатор афзалликларга эга.

Биринчидан, метаннинг нархи бензинга нисбатан анча паст, бу эса уни автомобил эгалари ва транспорт компаниялари учун янада жозибадор қилади. Иккинчидан, метан гази ёқилганда карбонат ангидрид (CО₂) ва углеводородлар каби камроқ зарарли моддаларни ҳавога чиқаради, бу эса ҳаво ифлосланишини камайтиради.

Шунингдек, метан гази ҳаводан енгилроқ бўлиб, у газ тўпланиши хавфини камайтиради.

Метан ёқилғи қуйиш шохобчаларининг ишлаш тамойиллари

Метан ёқилғи қуйиш шохобчалари транспорт воситаларини сиқилган табиий газ билан таъминлайди. Бундай ёқилғи қуйиш шохобчаларининг ишлаш схемаси бир неча босқичларни ўз ичига олади:

1. Табиий газни ишлаб чиқариш ва ташиш. Ўзбекистондаги газ конларидан қазиб олинган табиий газ қувурлар орқали компрессор станцияларига етказилади. У ерда газ турли бегона қўшимчалар ва намликдан тозаланади.

2. Газни компресслаш. Станцияда табиий газ тозаланади, шундан сўнг у компрессорларга ўтказилади, у ерда газ юқори босимда (200-250 бар) сиқилади. Бу газ ҳажмини сезиларли даражада камайтириш ва уни сақлаш ва ташиш учун қулайлик туғдиради.

3. Газни сақлаш. Сиқилган табиий газ ёқилғи қуйиш шохобчасида махсус резервуарларда сақланади. Хавфсизликни таъминлаш мақсадида газ ер остида ёки махсус ҳимояланган контейнерларда сақланади.

4. Aвтомобилларга ёнилғи қуйиш. Ёқилғи қуйиш жараёнида метан цистерналардан автомобилларнинг ёнилғи бакларига газ насослари орқали ўтказилади. Ёқилғи қуйиш юқори босим остида амалга оширилади, бу автомобил бакини қисқа вақт ичида тўлдириш имконини беради.

5. Хавфсизлик назорати. Метан ёқилғи қуйиш шохобчаларида барча операциялар қатъий хавфсизлик чораларига риоя қилинади. Махсус сенсорлар босим даражасини, ҳароратни ва мумкин бўлган газ сизиб чиқишини назорат қилади.

Шохобчаларнинг технологик хусусиятлари

Метан ёнилғи қуйиш шохобчалари дизайни ва ишлаш тамойилларига қараб бир неча турларга бўлинади:

1. Стационар метан газ қуйиш шохобчалари. Бундай станциялар доимий жойга эга ва катта транспорт оқимини ёнилғи билан таъминлашга имкон берувчи кучли компрессорлар билан жиҳозланган. Улар автоном бўлиши ёки магистрал газ қувурларига уланиши мумкин.

2. Мобил метан газ қуйиш шохобчалари. Улар автомобиллар ёки трейлерларга асосланган мобил комплекслардир. Улар газни сиқиш учун зарур жиҳозлар билан жиҳозланган ва узоқ ёки вақтинчалик жойларда транспорт воситаларига ёнилғи қуйиш учун ишлатилади.

3. Мини ёқилғи қуйиш шохобчалари. Бу кичик транспорт оқимларига хизмат кўрсатиш учун мўлжалланган ихчам станциялар. Улар автопаркларга ёки доимий метан таъминоти зарур бўлган хусусий ташкилотлар ҳудудига ўрнатилиши мумкин.

Газни станцияларга етказиб бериш усуллари

Ўзбекистонда метан ёқилғи қуйиш шохобчаларига метан етказиб бериш иккита асосий схема бўйича амалга оширилади:

1. Газ қувурлари орқали

Ўзбекистондаги кўпчилик метан газ қуйиш шохобчалари табиий газни тўғридан-тўғри ишлаб чиқариш майдонларидан ёки газ тақсимлаш станцияларидан етказиб берувчи магистрал газ қувурларига уланган. Ушбу етказиб бериш усули кенг тарқалган ва тежамкор ҳисобланади.

Бу усулда авваламбор метан газдаги бегона аралашмалар ва намликни олиб ташланиб, олдиндан тозаланади. Кейин эса метан газ станциясининг ўзида компрессия жараёнидан ўтади, у ерда газ кучли компрессорлар ёрдамида керакли босимда (одатда 200-250 бар) сиқилади. Бу транспорт воситаларини сиқилган табиий газ билан таъминлаш имконини беради.

Газ қувурлари орқали газни етказиб бериш усули Ўзбекистоннинг газ инфратузилмаси ривожланган марказий ва аҳоли зич жойлашган ҳудудларида кенгроқ тарқалган.

2. Суюлтирилган ёки сиқилган метанни цистерналарда етказиб бериш

Чекка ҳудудларда жойлашган ёки магистрал газ қувурларига уланмаган метан газ қуйиш шохобчалари учун суюлтирилган ёки сиқилган метан махсус цистерналарида етказиб берилади.

• Суюлтирилган табиий газ (LNG). Баъзи ҳолларда метан гази суюлтирилган ҳолатда етказиб берилади. Газни суюлтириш махсус заводларда амалга оширилади, бу ерда газ -162 °С га қадар совутилиб, суюқ ҳолатга ўтказилади. Бу метан ҳажмини анча камайтириш ва уни ташишни соддалаштириш имконини беради. Ёқилғи қуйиш станциясида LNG яна газ ҳолатига айлантирилиб, транспорт воситаларига ёнилғи қуйиш учун керакли босимда сиқилади.

• Сиқилган табиий газ (CNG). Баъзан метан махсус компрессор станцияларида юқори босимда (одатда 200-250 баргача) сиқилади ва шу шаклда махсус цистерналарда етказиб берилади. Ушбу цистерналар юқори босимга бардош бера олади. Ёқилғи қуйиш станциясида CNG стационар цистерналарга қайта юкланади ёки дарҳол транспорт воситаларига ёнилғи қуйиш учун ишлатилади.

Ушбу усул газ қувурларини қуриш амалий бўлмаган ёки иқтисодий жиҳатдан самарасиз, узоқ ва бориш қийин бўлган жойларда қўлланилади.

Албатта ушбу иккита етказиб бериш услубининг ўзига яраша афзалликлари ва камчиликлари ҳам мавжуд.

Айтайлик, газ қувурлари метанни узлуксиз етказиб беришни таъминлайди. Бу йирик шаҳарлар ва аҳоли зич жойлашган ҳудудлар учун қулай усул. Аммо газ қувурларини қуриш ва уларга хизмат кўрсатиш катта маблағ ҳамда вақт талаб қилади.

Газни цистерналарда ташиш услуби эса метанни узоқ ва бориш қийин бўлган ҳудудларга етказиб бериш имконини берсада, газни суюлтириш, ташиш ва ташиш пайтида хавфсизликни таъминлаш билан боғлиқ қўшимча харажатларни талаб қилади.

Шундай қилиб...

Ўзбекистондаги метан ёқилғи қуйиш шохобчалари мамлакат энергетика ва транспорт инфратузилмасининг асосий элементларидан бири ҳисобланади. Иқтисодий самарадорлиги, экологик тозалиги ва хавфсизлиги туфайли метан гази автомобиллар учун тобора оммабоп ёқилғига айланмоқда. Ушбу соҳанинг ривожланиши инфратузилмани модернизация қилиш, янги технологияларни жорий этиш билан боғлиқ бўлиб, бу хизмат кўрсатиш сифатининг янада ўсиши ва яхшиланишига имкони беради.

Энергетика саноатининг жадал ривожланиши шароитида метан ёқилғи қуйиш шохобчалари Ўзбекистон транспорт тизимининг барқарор келажагини таъминлашда муҳим ўрин тутади.

Абулфайз Сайидасқаров