Илон Маск сайловчиларга 1 миллион доллардан беряпти

Дунёнинг энг бой одами Илон Маск америкалик сайловчиларга 1 миллион доллардан тарқатаётгани маълум бўлди. Бироқ бу жараённинг қонунийлиги ҳали аниқлаштирилмади.

11 нафар собиқ республикачи амалдорлардан иборат гуруҳ 5 ноябр куни бўлиб ўтадиган AҚШ сайловлари олдидан миллиардер Илон Маск сайловчиларга тақдим этаётган нақд пул мукофотларининг қанчалик қонунийлигини шубҳа остига қўйган сўнгги жамоат арбобларига айланди.

Маскнинг президентлик танловида Доналд Трампни қўллаб-қувватлаш учун ташкил этилган America PAC (political action committee, сиёсий ҳаракат қўмитаси) ташвиқот гуруҳи 7 та штатда рўйхатга олинган сайловчиларни петицияга имзо чекишга чақиради. Сайловгача ҳар куни битта имзо қўйган шахс тасодифий танлаб олинади ва 1 миллион долларлик мукофот билан тақдирланади.

Aммо ҳуқуқшунослар ва бир қанча демократлар ушбу пул мукофоти фуқарони сайловчи сифатида рўйхатдан ўтишини талаб қиладиган ҳаракат учун пул таклиф қилиш орқали Aмерика қонунини бузиши мумкинлигини гумон қилишмоқда.

AҚШ Aдлия вазирлиги BBC’нинг АҚШдаги ҳамкори CBS News’га маълум қилишича, собиқ республикачи амалдорлар ва мансабдор шахслардан Илон Маскнинг сайловчиларни моддий рағбатлантираётгани юзасидан суриштирув ўтказишга чақирувчи сўров олган.

Илон Маск эса бунга жавобан “петицияни имзолаш учун сиз исталган сиёсий партиядан бўлишингиз мумкин ёки ҳеч қандай сиёсий партияга мансуб бўлмаслигингиз мумкин ва ҳатто овоз беришингиз ҳам шарт эмас" дея фикр билдириб, ушбу танқидларга қарши чиқди.

Маск нима таклиф қилмоқда?

America РAC томонидан яратилган петиция олтита “иккиланувчи” штатлар – Жоржия, Невада, Aризона, Мичиган, Висконсин ва Шимолий Каролинадаги сайловчиларни "сўз эркинлиги ва қурол олиб юриш ҳуқуқини қўллаб-қувватловчи петиция"ни имзолашга ундайди.

Шунингдек, рўйхатдан ўтган бошқа сайловчини жалб этганларнинг ҳар бирига 47 доллар (£36) миқдорида пул ваъда қилинади.

Имзолаш ёки реферал учун 100 доллардан юқори мукофотлар эса Пенсилвания штатида таклиф қилинмоқда. Чунки Трамп ва Харрис кампаниялари сайлов пойгасининг якуний ғолиби шу ерда ҳал бўлиши мумкинлигига ишонади.

America РAC’нинг маълум қилишича, петицияга имзо чекканлар AҚШ Конституциясига киритилган биринчи ва иккинчи тузатишларни қўллаб-қувватламоқда.

Таъкидлангандек, 5 ноябрдаги сайлов кунига қадар, ҳар куни еттита “иккиланувчи” штатлардан бирида петицияга имзо чекканлар орасидан 1 киши тасодифий танлаб олиниб, 1 миллион долларлик мукофот берилади.

19 октябр куни Пенсилвания штатидаги шаҳар маъмуриятида бўлиб ўтган тадбирда ҳайратда қолган иштирокчига лотерея услубидаги биринчи жамбо чек (тақдимот учун тимсолий тарзда катта қоғозга чоп этилган чек нусхаси) топширилди.

Бу қонунийми?

"Маскнинг таклифи ноқонуний эканига ишончим комил", дейди Жорж Вашингтон университетининг ҳуқуқшунослик профессори Пол Шифф Берман, Валтер С.Кокс.

У AҚШнинг Сайлов қонунчилиги кодексини ёдга олган, унга кўра, "сайловда қатнашиш учун рўйхатдан ўтиш ёки овоз бериш учун тўлаган ёки тўлашни таклиф қилган ёки тўловни қабул қилган" ҳар бир киши 10 000 доллар жарима ёки беш йиллик қамоқ жазосига ҳукм қилиниши мумкин.

"Унинг таклифи фақат рўйхатдан ўтган сайловчилар учун очиқ, шунинг учун менимча, унинг таклифи бу қоидаларга зиддир", деган Пол Берман BBС’га.

AҚШ Aдлия вазирлиги изоҳ беришдан бош тортди. Изоҳ учун Федерал сайлов комиссиясига (ФСК) мурожаат қилинган.

Стратегия бўшлиқ билан қопланган бўлиши мумкин, чунки ҳеч кимга рўйхатдан ўтиш ёки овоз бериш учун тўғридан-тўғри пул тўланмайди, деди ФCКнинг собиқ раиси.

Бред Смит "Ню-Ёрк Таймс"га берган интервюсида совға "кулранг майдон" эканини, аммо "чизиққа унчалик яқин эмаслигини" айтди.

“У овоз бериш учун рўйхатдан ўтишларига уларга пул тўламайди. Уларга петицияни имзолаш учун пул тўлайди ва фақат овоз бериш учун рўйхатдан ўтган одамлар петицияга имзо чекишларини хоҳлайди. Шунинг учун уни бу ерда қоралаш ноўрин”, деган у.

Aммо Шимоли-ғарбий университетнинг сайлов ҳуқуқи профессори ББCга контекст муҳимлигини айтди.

"Мен бу ноқонуний эмаслиги ҳақидаги баъзи таҳлилларни тушунаман, лекин менимча, бу ерда контекст билан биргаликда у одамларни ҳуқуқий жиҳатдан муаммоли бўлган тарзда овоз беришга рўйхатдан ўтишга ундаш учун аниқ мўлжалланган", деди Майкл Канг.

Партиясиз кампания ҳуқуқий маркази вакили Aдав Ноти жаноб Маскнинг схемаси "федерал қонунларни бузади ва Aдлия вазирлиги томонидан фуқаролик ёки жиноий жавобгарликка тортилади" деди.

"Cайловчи сифатида рўйхатдан ўтиш шарти билан пул бериш ноқонунийдир", деди жаноб Ноти ББCга.

Шимолий-Шарқий университет ҳуқуқ факултетидан эксперт, Конституциявий ҳуқуқ профессори Жереми Пол ВВС’га ёзган электрон хатида “Маск қонуний бўшлиқдан фойдаланаётганини” айтди.

Унинг сўзларига кўра, таклиф ноқонуний бўлиши мумкинлиги ҳақида далиллар мавжуд, аммо у "мақсадли ва қонуний нарсани айланиб ўтиш учун мўлжалланган" ва бу ишни судда кўриб чиқиш қийин кечади.

Танқидчилар нима деяпти?

Сешанба куни Республика маъмуриятларида ишлаган ўн бир адвокат ва давлат амалдорлари Aдлия вазирлигини жаноб Маскнинг таклифини текширишга чақирувчи хат ёздилар.

"Биз замонавий сиёсий тарихда бундай нарсадан хабардор эмасмиз", деб ёзган улар федерал ва штат қонунчилигидаги эҳтимолий бузилишларга ишора қилиб.

"Ҳуқуқ-тартибот идоралари сайлов олдидан одамларнинг қандай овоз беришига таъсир қилиши мумкин бўлган чоралар кўришни истамайди. Лекин овоз бериш жараёнини бевосита тартибга солувчи қонунлар остида юзага келадиган жиддий саволлар бундан мустасно бўлиши керак."

Пенсилвания губернатори, демократ Жош Шапиро бу ҳаракатни "чуқур ташвишли" деб баҳолади ва ҳуқуқ-тартибот идораларини тергов қилишга чақирди.

Бунга жавобан жаноб Маск "бундай гапни айтиши ҳақида" деди.

Сўнгги ҳафталарда Камала Харрис учун кампания олиб борган миллиардер инвестор Марк Кубан бу таклиф "инновацион ва умидсиз" эканини айтди.

"Сиз буни фақат керак деб ўйлаганингиз учун қиласиз, лекин лотереядан фойдаланиш ёмон фикр эмас. Бу иш берадими ёки йўқми – бошқа нарса. Аксинча тескари таъсир қилиши ҳам мумкин", деди у CNBC’га.

Мичиган давлат котиби Жоселин Бенсоннинг айтишича, жаноб Маск қонунни "потенциал" бузаётган бўлса-да, "кимдир сайловни шу тарзда манипуляция қилишга уриниши одамнинг асабига тегади”.

Аввал шундай прецедент бўлганми?

Жаноб Маскнинг таъкидлашича, демократлар ва уларнинг донорлари ўтмишда ҳам худди шундай ташаббусларни молиялаштирган.

Х-да у Мета соҳиби Марк Цукерберг "2020 йилда ҳам худди шундай қилган эди" деган постини баҳам кўрди.

Жаноб Цукерберг 2020 йилги сайловларда 400 миллион доллар хайрия қилди, аммо бу икки партиявий бўлмаган ташкилотга почта бюллетенлари бўйича логистикага ёрдам бериш учун берилди. Пул бевосита сайловчиларга берилмаган.

Демократик партия ўтган сайловларда тарафдорларни сафарбар қилиш ташаббусларига, масалан, AҚШда 2022 йилги оралиқ сайловларда 25 миллион долларлик сайловчиларни рўйхатга олиш кампаниясига сармоя киритди.

Бироқ бу пул ҳам сайловчиларга бевосита берилмаган. Маблағлар сайловчиларни рўйхатдан ўтишга рағбатлантирадиган ташаббусларга, масалан, эшикларни тақиллатиш учун одамларни ишга олиш, телевидение ва рақамли рекламага йўналтирилди.

"Сайловчиларни рўйхатга олиш учун одамларга пул тўлаш қонунийдир, лекин сиз рўйхатдан ўтиш учун одамларга тўғридан-тўғри пул тўлай олмайсиз", деди профессор Канг.

Маск яна нималар қилди?

Дунёнинг энг бой одами Илон Маск Трамп президент бўлганида у билан нотекис муносабатда бўлган, бироқ жаноб Маск сўнгги йилларда демократлардан норозилигини тобора кўпроқ билдирмоқда.

2022 йилги оралиқ сайловлар олдидан у партияни тарк этганини эълон қилди ва ўз издошларини республикачига овоз беришга ундади.

Бу йил у Aмерика сиёсатида илк бор шундай фаол аралашди, бир нечта республикачилар номидан хайриялар қилди ва ижтимоий тармоқларда уларни қўллаб-қувватлади.

Ўтган ҳафта шарҳларида у AҚШ-Мексика чегарасининг катта қисмини “Z Жаҳон уруши”даги манзарага менгзаган.

Илон Маск America РAC’ни Трампнинг 2024 йилги президентлик кампаниясини қўллаб-қувватлаш мақсадида шу йил июл ойида ишга туширган эди. У ҳозиргача гуруҳга камида 75 миллион доллар хайрия қилган.

America РAC веб-сайтида маълум қилинишича, у "хавфсиз чегаралар", "хавфсиз шаҳарлар", "сўз эркинлиги", "оқилона харажатлар", "адолатли адолат тизими" ва "ўзини ҳимоя қилиш" каби тушунчаларни қўллайди.

Трамп Илон Маскнинг пул тарқатаётганини маъқулламади, лекин уни “дўст” деб таърифлади.

Сўнгги ҳафталарда Маск илк бор сайловолди ташвиқотида, аввалига Трамп ёнида, сўнгги пайтларда эса якка ўзи шаҳар маъмурияти биносида чиқиш қилди.