Учинчи жаҳон урушига қараб кетмоқдамизми?

Ғазодаги уруш, Ливия, Сурия, Эрон ва Фаластиндаги можаронинг кучайиши дунёни глобал уруш яқинлашаётгани ҳақида ўйлашга мажбур қилди. Халқаро ҳамжамиятда қандай кайфият ҳукм сураётганини ва нима учун дунё учинчи жаҳон уруши ёқасида эканини келтириб ўтамиз:

Исроил-Фаластин ўртасидаги сўнгги кунларда содир бўлган воқеалар халқаро хавфсизлик ва адолат масаласида дунё бирдам эмаслигини исботлади. Бироқ, яҳудийлар ва араблар ўртасидаги қарама-қаршилик дунё учинчи жаҳон уруши ёқасида эканлигини кўрсатиши мумкин бўлган ягона халқаро можаро эмас.

Ҳозирги можаролар авторитар ва демократик давлатлар ўртасида тўғридан-тўғри ҳарбий тўқнашувга олиб келиши эҳтимоли қандай, бу охир-оқибат Учинчи жаҳон урушига эшикни очадими?

Айни пайтда дунёда халқаро ҳамжамиятда ваҳима уйғотаётган бир қанча жиддий можаролар мавжуд.

Ҳамас, Исроил, Фаластин, Ҳизбуллоҳ

Исроил ва Фаластин ўртасидаги уруш бир неча минг йил олдин давом этган узоқ муддатли можаро туфайли юзага келган, аммо бугунги кунда бошқа давлатлар, жумладан Сурия, Ливан ва Эрон бу можарони кучайтирмоқда. Bild нашрининг ёзишича, Исроил бирданига бешта фронтда уруш олиб бориши мумкин.

Бундан ташқари, CNN маълумотларига кўра, Қўшма Штатлар ва унинг иттифоқчилари аллақачон Ҳизбуллоҳ жангариларини кучайишидан огоҳлантирмоқда. Бу ҳарбий гуруҳнинг асосий қисми Ливияда жойлашгани учун Вашингтон мамлакатдаги воқеаларни диққат билан кузатиб боради. Жангари гуруҳ асосан Эрон томонидан молиялаштирилиши ҳам муҳим ва шунинг учун унинг Исроил билан тўғридан-тўғри қарама-қаршилиги яққол кўриниб турибди. Бундан ташқари, огоҳлантиришларга қарамай, жумладан, БАА томонидан Сурия аллақачон ўз томонидан Исроилни ўққа тута бошлаган.

Айрим бошқа давлатларнинг, хусусан Туркиянинг позицияси ҳам бир томонда эмас. Мисол учун, Ражаб Эрдўғаннинг сўнгги пайтларда берган ноаниқ баёнотлари, жумладан, Исроил тинч фуқароларининг Хамас томонидан ўлдирилгани “тасодифий” бўлгани, Исроилнинг вазиятни ҳал қилишга бўлган ёндашуви ўта шафқатсиз ва асоссиз эканини таъкидлади.

Россия ва Украина

Россиянинг Украинага бостириб кириши ҳам кўп асрлик илдизларга эга ва бугунги кунда бутун Европа учун хавф туғдирмоқда. Бошқа давлатлар учун тўғридан-тўғри хавф йўқдек туюлса-да, Украина ҳукумати Ғарб давлатларини ҳушёр бўлишга чақирмоқда, чунки Украина тажовузкор мамлакатни Болтиқбўйи давлатларига ҳужум қилишдан тўхтатувчи “тўсиқ” ҳисобланади. Хусусан, Руминия фуқаролари тунги ҳаво рейдлари ва ўз ҳудудларига учувчисиз ҳаво ҳужумлари пайтида украиналиклар билан бирга ҳушёр туришган. Полша чегара ҳудуди ҳам зарар кўрган.

Яна шуни таъкидлаш керакки, Россиянинг Украинага ҳужуми чегараларни куч билан ўзгартиришга уриниш бўлиб, бу бутун дунё учун хавфли прецедентга айланган, чунки бошқа давлатлар ҳам бунга эргашиши мумкин.

Гап шундаки, агар Путинни Украинага нисбатан қилаётган ҳаракатларидан ҳеч бир маъно йўқлигига ишонтириш мумкин бўлса, Россия билан можаро у қадар хавфли бўлмай қолади.

“Путинни ҳеч ким 2008 йилда Грузияга аралашишдан тўхтата олмади, шунинг учун у 2014 йилда Қримда ва 2015 йилда Сурияда яна шундай қилди. Агар Украинага қарши бўлмаса, у ўз омадини Болтиқбўйида НАТОга аъзо давлатларга қарши синаб кўради. Иттифоқ уни тўхтатиш учун куч топиши эҳтимоли жуда кам" дейди экспертлар.

Бир маънода, биз ҳар доим "урушдан олдинги" дунёдамиз, чунки урушлар нотўғри ҳисоб-китоблардан, такаббурликдан ёки тушунмовчиликлардан, шунингдек, қасддан бошланади. Юқоридаги сабаблар эса ҳар доим топилиши мумкин. Бироқ, сўнгги ойларда мураккаб дунёнинг муқаррар кескинликларини фақат уруш орқали ҳал қилиш мумкинлиги ҳисси пайдо бўлди. Ҳеч нарса муқаррар эмас, лекин Украинанинг қарши ҳужумлари шуни кўрсатдики, Россия урушни шунчаки мудофаа воситаси сифатида эмас, балки дунё тартибини ўз фойдасига ўзгартиришни сиёсат воситаси сифатида кўради.

Хитой, АҚШ ва Тайван

Хитой ва АҚШ ўртасидаги Тайван бўйича қарама-қаршилик йиллар давомида давом этмоқда. Дунё ушбу можаронинг янги босқичини 2022 йилда, АҚШ Вакиллар палатаси спикери Нэнси Пелоси оролга ташриф буюришга қарор қилганида кўрди. Ҳозирда экспертлар мамлакатлар тўғридан-тўғри қарама-қаршиликка келмаслигига рози, аммо маълумки, Хитой “мудофаа муаммолари”ни ҳал қилиш зарурати туфайли аллақачон ҳарбий бюджетини 7,5 фоизга оширган.

Глобал хавфсизлик инқирози, шубҳасиз, Россия босқинидан анча олдин содир бўлган. Бунга йигирма биринчи асрнинг кўплаб воқеалари сабаб бўлди, улар орасида молиявий омиллар катта рол ўйнади. Бироқ, Украинадаги кенг кўламли уруш ва Исроилнинг қуролли бостириб кириши бу вазиятни янада кучайтирди. Қолаверса, дунёда бошқарувнинг авторитар усуллари машҳур бўлиб, ҳокимият масалаларни куч билан ҳал қилишни мақсад қилганлар қўлига ўтмоқда.
Аксарият халқаро экспертлар дунё учинчи жаҳон урушининг бошланишига йўл қўймаслигига қўшилади, чунки унинг оқибатлари тузатиб бўлмас бўлади. Бироқ, шу билан бирга, таҳлилчилар йирик давлатлар ўз манфаатлари учун кичик ва ривожланмаган давлатлар қўлида курашаётган прокси урушлар сони сезиларли даражада ошишини башорат қилмоқдалар. 

Ўтган ҳафта Буюк Британия Мудофаа вазири Грант Шаппс дунёни келгуси беш йил ичида Хитой, Россия, Шимолий Корея ва Эрон иштирокидаги урушлар қамраб олиши мумкинлигидан огоҳлантирди ва "урушдан кейинги дунё"дан "урушгача бўлган дунё" га ўтаётганимизни айтди.

Британия армияси раҳбари Буюк Британия фуқаролари Россия билан бўлиши мумкин бўлган урушда жанг қилиш учун "ўқитилиши ва жиҳозланиши" кераклигини айтди ва бугунги кунда яшаётганларни "урушдан олдинги авлод" деб таърифлади.

Айни пайтда, Яқин Шарқда Буюк Британия ва АҚШ кучлари Эрон томонидан қўллаб-қувватланган ҳусийларнинг Қизил денгиздаги тижорат кемаларига ҳужумларига жавобан Яманга ҳаво ҳужумлари уюштирди. Бу янги уруш ўчоғини вужудга келтирди.

"Шунингдек, руслар НАТОнинг шарқий йўналишда Россия чегараларигача кенгайишини "структуравий зўравонлик" деб ҳисоблайдилар.

Ғарб эса бу кенгайишни халқларнинг табиий ва оқилона танлови деб билади. Ўзларини узоқ вақтдан бери ўраб олинган халқ деб билган руслар, "Она Россия"ни ҳимоя қилиш учун уларга дўстона, яъни итоаткор давлатлар қўрғони керак, деб ҳисоблашади. 

Россия ўтган йили мудофаа харажатларини икки баравар оширди: энди у ўз ялпи ички маҳсулотининг 6 фоизини ёки барча давлат харажатларининг учдан бир қисмини ҳарбий соҳага сарфлайди. 

Кейин биз Президент Путин хоҳишларига хизмат қиладиган “Янги Россия армияси”га дуч келамиз. У Совет Иттифоқининг қулашини фалокат деб ҳисоблаган ва буни тузатиш учун “қайта бирлашиш”нинг узун рўйхатини аллақачон тузиб чиққан бўлса ажаб эмас”, - дейди .Англиядаги Сассекс университетининг халқаро муносабатлар бўйича ўқитувчиси доктор Дэвид Веаринг. 

Эслатиб ўтамиз, ер юзида тинчликни мустаҳкамлаш ва хавфсизликни таъминлаш, давлатларнинг ўзаро ҳамкорлигини ривожлантириш мақсадида 1945 йил 24 октябрда Бирлашган Миллатлар Ташкилоти тузилган. Бу халқаро ташкилотнинг пайдо бўлиши Учинчи жаҳон уруши бўлмаслигининг кафолати қилиб белгилаб қўйилган эди.