Зейгарник эффекти ва якунланмаган гешталт: психологик таҳлил

Инсон фақат иш ва ташвиш билан юрса, дардини ёрадиган ва руҳий изтиробларига ечим топиб бера оладиган инсони бўлмаса, психотерапевтга эҳтиёж сезади. 

Психология, хусусан, психотерапеяда “Зейгарник эффекти” ва “Якунланмаган гешталт” каби тушунчалар муҳим ўрин тутувчи тушунчалар ҳисобланади.

Айтиш жоиз, Зейгарник эффекти – бу психологик эффект бўлиб, унда одам тугалланганидан кўра, узилиб қолган ҳаракатларини яхшироқ эслаб қолади. Бу бирор нарсани ёдлаш, ўрганишда жуда қўл келади. Масалан, катта вазифа ёки муаммони кичик қисмларга бўлиб чиқиб ишланса, самарали бўлади. 

“Якунланмаган гешталт” эса инсон тугалланмагани сабабли унута олмайдиган вазиятни англатади. Бу тушунча қондирилмаган эҳтиёж ёки бажарилмаган истак учун ҳам амал қилади. Масалан, ёшлигингизда сиз икки оёқли велосипедни орзу қилгансиз, аммо ҳеч ким олиб бермаган, дейлик. Катта бўлганингизда, гарчи керак бўлмаса-да, шундай товар олсангиз ёки кимгадир совға қилсангиз, ана шу руҳий камчиликни бутлаш мумкин.

Ёки сизни кимдир ҳақорат қилсаю, жавоб қайтара олмаган бўлсангиз, миянгиздан чиқмай юради. Бундай ҳолатда эса ечимни фақат психотерапевт билан суҳбатлардан қидириш мумкин.

Бироқ бу икки тушунча ҳозирда ўта муҳим соҳаларга – таълим сифати ва онлайн савдолар ҳажмини оширишга татбиқ этилмоқда.

Когнитив психология устунлари

Зейгарник эффекти ва якунланмаган гешталт тушунчаси когнитив психология ва психотерапия соҳаларидаги асосий мавзулардир. Бу ҳодисалар инсон мияси ахборотни қандай қайта ишлаши ва сақлаши, тугалланмаган вазифалар ва вазиятлар бизнинг фикрлаш ва хатти-ҳаракатларимизга қандай таъсир қилиши билан боғлиқ тушунчалардир. 

Зейгарник эффекти: тарихи ва моҳияти

Зейгарник эффекти 1927 йилда Гештальт психологияси асосчиси Курт Левиннинг шогирди, совет психологи Блюма Зейгарник (1900-1988) томонидан кашф этилган. Зейгарник ўз тадқиқотида одамлар тугалланмаган ёки тўхтатилган вазифаларни, якунланган ва бажарилганларига қараганда яхшироқ эслаб қолишларини аниқлади. Бу ҳодисага Зейгарник эффекти деб ном берилди.

Левин лабораториясида ўтказилган тажрибалардан бирида иштирокчилардан бошқотирма ёки математик тенгламаларни ечиш каби бир қатор оддий вазифаларни бажариш сўралган. Баъзи топшириқлар жараён ўртасида тўхтатилган ва иштирокчиларга уларни бажаришга рухсат берилмаган. Шундан сўнг Зейгарник иштирокчилардан қандай вазифаларни бажарганликларини эслаб қолишларини сўраган. Натижалар шуни кўрсатдики, иштирокчилар тугалланмаган вазифаларни яхшироқ эслаб қолишар экан!

Зейгарник бу эффектни Курт Левин (1980-1947) томонидан киритилган “зўриқиш” тушунчаси орқали тушунтирди. Бу назарияга кўра, инсон бирор вазифани бажаришга киришганида, унинг онгида маълум бир руҳий зўриқиш пайдо бўлади. Aгар вазифа бажарилмаса, бу кескинлик сақланиб қолади ва хотирани вазифа ҳақида маълумотни сақлашга ундайди. Aксинча, вазифани бажариш таранглик бартараф этилишига ва бу ҳақдаги маълумотни унутишга олиб келади.

Якунланмаган гешталт: тушунча ва маъно

Якунланмаган гешталт тушунчаси гешталт психологиясининг кенг соҳаси билан боғлиқ бўлиб, у одамларнинг визуал ва когнитив маълумотларни қандай қабул қилишини ва тартибга солишини ўрганади. "Гешталт" сўзи немис тилидан олинган бўлиб, "шакл" ёки "тасвир" деган маънони англатади. Психология контекстида Гешталт тўлиқликка интилишнинг яхлит тузилмаларини тавсифлайди.

Якунланмаган гешталт – бу одамнинг маълум бир вазиятни, вазифани ёки тажрибани тугалланмаган ёки ҳал қилинмаган ҳолда қабул қиладиган ҳолатдир. Бу ҳал қилинмаган муаммо, ҳал этилмаган зиддият ёки эришилмаган мақсад бўлиши мумкин. Гешталт-психологларнинг фикрига кўра, бундай якунланмаган гешталтлар когнитив тарангликни келтириб чиқариши ва одамнинг диққатини бошқа вазифаларга қаратишига тўсқинлик қилиши мумкин.

Мисоллар ва психотерапияда фойдаланиш

Зейгарник эффекти ва якунланмаган гешталт тушунчаси психология ва психотерапиянинг турли жабҳаларида қўлланилади. Қуйида бу билан боғлиқ бир неча мисоллар келтирилади:

1. Когнитив хулқ-атвор терапияси (КХТ): КХТда терапевтлар ҳал этилмаган муаммолар туфайли ташвишли вазият ёки тушкунликка тушган мижозлар билан ишлаш учун тугалланмаган гешталт тушунчасидан фойдаланадилар. Мисол учун, мижоз иш жойида тугалланмаган лойиҳа ҳақида қайғуриб, кучли стресс ва ташвиш ҳис қилиши мумкин. Терапевт мижозга ушбу тугалланмаган гешталтдан хабардор бўлишга ва уни якунлаш йўлларини топишга ёки унинг тўлиқ эмаслигига рози бўлишга, кўникишга ёрдам беради.

2. Гешталт терапияси: Фридрих Перлз томонидан асос солинган гешталт терапияси якунланмаган гешталтларни англаш ва интеграциялашувига катта эътибор беради. Терапевтлар мижозларга ўзларининг тугалланмаган гешталтлари, масалан, ифода этилмаган ҳис-туйғулар ёки ҳал қилинмаган низолар ҳақида хабардор бўлишларига ёрдам беради ва уларни ҳал қилиш учун ишлайди. Бу еса ҳиссий бўшашиш ва шахсий ўсишга ёрдам беради.

3. Ўқув ва иш вазифалари: Зейгарник эффекти таълим ва иш муҳитида ҳам содир бўлади. Психолог Дэниел Канеман томонидан 2018 йилда олиб борилган тадқиқотлар шуни кўрсатдики, имтиҳонларга тайёрланиш пайтида танаффус қилиб турган талабалар, тугалланмаган вазифаларни уларни тўхтовсиз бажарганларга қараганда яхшироқ эслаб қолишади. Бу шуни кўрсатадики, қасддан танаффуслар ва тугатмаслик хотира ва концентрацияни (фикрни жамлашни) яхшилашнинг самарали усуллари бўлиши мумкин.

Илмий тадқиқотлар ва статистика

Замонавий тадқиқотлар турли контекстларда Зейгарник эффекти ва якунланмаган гешталтнинг аҳамиятини тасдиқлайди. 2020 йилда “Когнитив психология” журналида чоп этилган тадқиқот Зейгарник эффекти рақамли муҳитда ҳам ўзини намоён қилишини аниқлади. Яъни, фойдаланувчилар тугалланмаган онлайн харидларни тугалланганидан кўра яхшироқ эслаб қолишади. Ушбу кашфиёт маркетинг ва электрон тижорат учун муҳим таъсир кўрсатади. Бу ўринда фойдаланувчининг тугалланмаган ҳаракатларидан савдони ошириш учун фойдаланиш мумкин.

Бошқа тадқиқотлар шуни кўрсатадики, Зейгарник эффекти ташвиш ва стресснинг ортиши билан боғлиқ. 2022 йилда америкалик психолог Лиза Дэйвис тадқиқот ўтказди. Ушбу тадқиқот натижаларига кўра, ташвиш даражаси юқори бўлган одамлар тугалланмаган вазифаларни эслаб қолишлари ва ташвиш даражаси пастроқ бўлганларга қараганда кўпроқ стрессни бошдан кечиришлари аниқланди.

Гапнинг индаллоси шуки....

Зейгарник эффекти ва очиқ гешталт бизнинг когнитив жараёнларимиз ва ҳиссий ҳолатларимиз идрок ва хотира билан қандай боғлиқлигини тушунтирадиган муҳим тушунчалардир. Якунланмаган вазифалар ва вазиятлар сезиларли стрессни келтириб чиқариши ва хатти-ҳаракатларимиз ва ҳиссий ҳолатимизга таъсир қилиши мумкин. Ушбу ҳодисаларни тушуниш ва улардан психотерапия ва кундалик ҳаётда фойдаланиш – одамларга ташвишларни яхшироқ бошқаришга, хотирани яхшилашга ва мақсадларига осонроқ эришишларига ёрдам беради.

Абулфайз Сайидасқаров