Бангладеш инқилоби: сабаб, оқибатлар ва халқаро муносабат

2024 йил август ойида Бангладеш кенг кўламли инқилобга айланган сиёсий инқироз марказида бўлди. Иқтисодий қийинчиликлар ва ҳукуматнинг ўз ваколатларини суиистеъмол қилинишига қарши бир қатор норозилик намойишлари сифатида бошланган бу жараён мамлакат сиёсий тузилишида катта ўзгаришларга олиб келди. 

Ҳар қандай воқеанинг сабаб ва оқибатлари бўлганидек, Бангладеш аввалдан турли оғир муаммолар боис инқилоб учун шароит “пишиб-етилиб” келаётган эди.

Иқтисодий инқироз

Aҳоли норозилигининг кучайишининг асосий сабабларидан бири иқтисодий аҳволнинг ёмонлашуви эди. 2022 йилдан Бангладеш жиддий иқтисодий муаммоларга дуч кела бошлади. Илгари 7-8 фоизга етган ЯИМ ўсиш суръатлари 2024 йил бошига келиб 3,5 фоизгача пасайди. Ушбу пасайишнинг асосий омиллари тўқимачилик экспортининг пасайиши, энергия нархининг ошиши ва савдо балансининг ёмонлашуви эди. Бангладеш Марказий банки маълумотларига кўра, 2024 йил августида инфляция 13,7 фоизга етган, бу сўнгги йигирма йил ичида рекорд даражада юқори бўлди. Бундай вазият озиқ-овқат ва асосий товарлар нархининг кескин ошишига олиб келди. Аҳоли, айниқса, айниқса, камбағал қатламлар мушкул аҳволда қолди.

Коррупция ва суст ислоҳотлар

Давлат ва жамоат институтларида доимо жиддий бўлиб келган коррупция муаммоси 2024 йилга келиб жамият учун чидаб бўлмас ҳолга айланди. Transparency International ўзининг 2023 йилги ҳисоботида Бангладеш коррупция даражаси бўйича 180 мамлакат орасида 149-ўринда эканлигини билдирган эди. Ҳукумат зарур ислоҳотларни амалга ошира олмади, бу эса фуқароларнинг норозилигига сабаб бўлди. Давлат маблағларини ўғирлаш, мансаб ваколатларини суиистеъмол қилиш билан боғлиқ можаролар аҳолининг мамлакат раҳбариятига нисбатан ишончсизлигини оширди.

Сиёсий репрессиялар ва бўғилган демократия

 2020 йилдан бошлаб сиёсий режимнинг мунтазам равишда қаттиқлашиши кузатилмоқда. Бош вазир Шайх Ҳасина бошчилигидаги ҳукумат оммавий ахборот воситалари ва интернет устидан назоратни кучайтирди, йиғилишлар эркинлигини чеклади ва мухолифат ҳаракатларини мунтазам равишда бостирди. 2023 йилда нодавлат нотижорат ташкилотлари ва мустақил оммавий ахборот воситалари фаолиятини сезиларли даражада чекловчи бир қатор қонунлар қабул қилинди. Охирги икки йил ичида 500 дан ортиқ сиёсий фаол ва журналист давлат хавфсизлигига путур етказганликда айбланиб ҳибсга олинган. Бу аҳоли, айниқса, ёшлар ўртасида норозилик тўлқинини келтириб чиқарди.

Ижтимоий тенгсизлик ва ишсизликнинг кучайиши

Бангладешдаги ижтимоий тенгсизлик ҳам норозилик кайфиятининг кучайиши сабабларидан бирига айланди. Ҳукумат қашшоқликка қарши курашда маълум ютуқларга эришганига қарамай, бойлар ва камбағаллар ўртасидаги тафовут кенгайишда давом этди. Ёшлар ишсизлиги 2024 йил бошида 19 фоизга етди, бу охирги 10 йилликдаги энг юқори кўрсаткич ҳисобланади. Бу ҳам Бангладешда  ўз келажаги кўрмайдиган ёшлар орасида кенг норозиликни келтириб чиқарди.

Инқилобий воқеалар ривожи

Бангладешдаги инқилоб 2024 йил июл ойи охирида Даккада ҳукуматнинг иқтисодий сиёсатига қарши биринчи оммавий норозилик намойишлари бўлиб ўтгандан сўнг жадал ривожлана бошлади. Бироқ бурилиш нуқтаси 2024 йилнинг 5 августида, пойтахтнинг марказий майдонида икки миллиондан ортиқ намойишчи йиғилганда юз берди. Мухолифат партиялари ва фуқаролик фаоллари томонидан уюштирилган митинг мамлакат тарихидаги энг йирик намойишга айланди.

Намойишчилар ҳукумат истеъфосини, янги сайловлар ўтказишни ва коррупцияга қарши чоралар кўришни талаб қилди. Бунга жавобан ҳукумат фавқулодда ҳолат эълон қилди, бу эса норозилик кайфиятини янада кучайтирди. 7 август куни намойишчилар ва хавфсизлик кучлари ўртасида тўқнашувлар бошланди. Полициянинг кўздан ёш оқизувчи газ ва резина ўқлардан фойдаланиши натижасида 37 киши ҳалок бўлди, 500 дан ортиқ киши жароҳатланди. Бу воқеалар бутун мамлакат бўйлаб норозилик уйғотди ва норозилик намойишлари бошқа шаҳарларга, жумладан Читтагонг, Кҳулна ва Силхетга тарқала бошлади.

10 августга келиб норозилик намойишлари кўлами кенгайди. Катта шаҳарларда иш ташлашлар бошланди, транспорт алоқалари фалаж бўлди, давлат муассасалари фаолияти деярли тўхтади. Бунга жавобан ҳукумат комендантлик соати жорий этишга ва оммавий ахборот воситалари устидан назоратни кучайтиришга ҳаракат қилди, бу эса аҳолининг норозилигини оширди.

11 август куни Даккада яна 45 киши ҳалок бўлган навбатдаги қонли тўқнашувдан сўнг армия ҳукуматни қўллаб-қувватлашдан бош тортди. Aрмия қўмондони қуролли кучларнинг бетарафлигини эълон қилди ва ҳукумат ва мухолифат ўртасида музокараларни бошлашга чақирди. Бу инқилобнинг асосий лаҳзаси бўлди: бир неча соат ичида юқори мартабали амалдорлар ва полиция намойишчилар томонига ўта бошлади.

13 август куни Бош вазир Шайх Ҳасина истеъфога чиқиши ва янги сайловлар ўтказишга тайёрлигини маълум қилди. Бироқ намойишчилар зудлик билан муваққат ҳукумат  тузишни, репрессия ва коррупция учун айбдорларнинг барчасини жавобгарликка тортишни талаб қилишди. Шу куни парламент тарқатиб юборилди, ҳокимият мухолифат вакиллари ва фуқаролик фаолларидан тузилган Муваққат Миллий Aссамблеяга ўтди.

Жабрланувчилар ва қурбонлар

Бангладешдаги инқилоб, воқеаларнинг нисбий тезлигига қарамай, кўплаб қурбонлар ва жароҳатланганларга олиб келди. Бангладеш Соғлиқни сақлаш вазирлиги маълумотларига кўра, 2024 йилнинг 5 августидан 15 августига қадар 129 киши ҳалок бўлган, 3200 дан ортиқ киши турли даражадаги жароҳатлар олган. Намойишчилар ва хавфсизлик кучлари ўртасида энг кучли тўқнашувлар содир бўлган пойтахтда энг кўп қурбонлар қайд этилган.

Мамлакат касалхоналарида аҳвол оғирлашган. Тиббиёт муассасаларида жой ва дори-дармонлар етишмовчилиги бошланган. Кўплаб жабрланганлар маблағ етишмаслиги сабабли керакли ёрдамни ололмаган. Шу муносабат билан ЖССТ Бангладешга тиббий ёрдам кўрсатиш учун инсонпарварлик миссиясини юборди.

Жаҳон давлатларининг муносабати

Ҳиндистон. Бангладешнинг энг йирик қўшниси ва стратегик ҳамкори бўлмиш Ҳиндистон воқеалар ривожини диққат билан кузатиб келмоқда. Бош вазир Нарендра Моди оммавий норозилик намойишлари бошланганидан сўнг дарҳол ҳукумат ва мухолифатни тинч мулоқотга чақирди ва музокараларни ташкил этишда ёрдам беришни таклиф қилди. Ҳиндистон, шунингдек, вазият ёмонлашса, минтақадаги беқарорлашув ва қочқинлар оқимининг ортиши мумкинлигидан хавотир билдирди. Шайх Ҳасинанинг истеъфосига жавобан Ҳиндистон Бангладешнинг янги ҳукумати билан ҳамкорлик қилишга тайёрлигини тасдиқлади ва мамлакатни қайта тиклаш учун иқтисодий ёрдам таклиф қилди.

Хитой. Бангладешдаги инфратузилма лойиҳаларига катта миқдорда сармоя киритаётган Хитой анча эҳтиёткор ёндашди. Минтақадаги иқтисодий манфаатларига қарамасдан, Пекин можарога фаол аралашишдан тийилиб, мазкур сиёсий инқирозни барқарорлик ва тинч йўл билан ҳал қилишга чақириш билан чекланди. Бироқ Хитой расмийлари порт инфратузилмасини ривожлантириш ва темир йўллар қурилиши каби лойиҳалари учун инқилобнинг мумкин бўлган оқибатларидан хавотир изҳор қилди. Шу муносабат билан Хитой Бангладешнинг янги раҳбарияти билан алоқаларни кучайтириб, мамлакатдаги иқтисодий мавқесини сақлаб қолишга интилди.

AҚШ. Қўшма Штатлар намойишчиларни бошиданоқ қизғин қўллаб-қувватлади ва Бангладеш ҳукуматини инсон ҳуқуқларини ҳурмат қилишга ва демократик ислоҳотларни амалга оширишга чақирди. AҚШ Давлат департаменти Бангладешдаги тазйиқлар ва сўз эркинлиги чекланишидан бир неча бор хавотир билдирган. Ҳукумат зўравонлигига жавобан Вашингтон вазирлар маҳкамасининг асосий аъзоларига қарши санкциялар билан таҳдид қилди. Шайх Ҳасинанинг истеъфоси ортидан Қўшма Штатлар ҳокимиятнинг муваққат ҳукуматга ўтишини олқишлади ва эркин ва адолатли сайловларни қўллаб-қувватлашга тайёрлигини билдирди.

Европа Иттифоқи. Расмий Брюссел ҳам Бангладешдаги норозилик намойишларини фаол қўллаб-қувватлади. Европа Иттифоқи 8 август куни эълон қилган баёнотида зўравонликни зудлик билан тўхтатиш ва сиёсий мулоқотни бошлашга чақирди. Брюссел, шунингдек, агар босим давом этса, Бангладешга иқтисодий ёрдамни тўхтатиш эҳтимоли ҳақида огоҳлантирди. Ҳокимият алмашганидан сўнг Европа Иттифоқи мамлакатда сайловлар ўтказиш ва демократик институтларни тиклашда техник ёрдам кўрсатишни таклиф қилди.

Бангладешни қандай ўзгаришлар кутмоқда?

Бангладешда ҳокимият алмашинуви ва муваққат ҳукуматнинг тузилиши мамлакат тарихида янги саҳифа очди. Бироқ, янги раҳбарият вазиятни барқарорлаштириш ва кейинги можароларнинг олдини олиш учун ҳал қилиниши керак бўлган кўплаб муаммоларга дуч келмоқда.

Сайловларни ўтказиш. Янги ҳукуматнинг асосий устувор йўналишларидан бири эркин ва адолатли сайловларни уюштириш бўлади. Бу жараён шаффоф ва халқаро кузатувчилар томонидан назорат қилиниши муҳим. Сайловлар сиёсий беқарорликка барҳам бериши ва демократик бошқарувга ўтишни таъминлаши керак.

Иқтисодиётнинг тикланиши. Бангладеш инқироз ва инқилоб давридан кейин ўз иқтисодиётини қайта тиклаши керак. Муваққат ҳукумат чет эл сармоясини жалб қилиш ва солиқ сиёсати ислоҳотларини илгари сурган. Бироқ барқарор иқтисодий ўсишга эришиш коррупцияга қарши курашиш ва ишбилармонлик муҳитини яхшилаш бўйича катта саъй-ҳаракатларни талаб қилади.

Давлат тузумини ислоҳ қилиш. Инқилоб давлат бошқарувида чуқур ислоҳотлар зарурлигини таъкидлади. Янги ҳукуматнинг устувор вазифаларидан бири - суд-ҳуқуқ тизимини мустаҳкамлаш, оммавий ахборот воситалари мустақиллигини ва инсон ҳуқуқларини таъминлаш бўлиши керак. Бу ислоҳотлар фуқароларнинг давлат институтларига бўлган ишончини тиклашга ва инқирознинг такрорланишининг олдини олишга ёрдам беради.

Халқаро ёрдам. Бангладеш инқилоб оқибатларини бартараф этиши учун халқаро ёрдамга муҳтож. Халқаро ҳамжамият мамлакатга ҳам иқтисодий, ҳам сиёсий ёрдам беришда давом этиши жуда муҳим. БМТ ва Жаҳон банки каби халқаро ташкилотлар Бангладешнинг тикланиши ва ривожланишида асосий рол ўйнаши мумкин.

Хулоса қилиб айтганда, 2024 йил август ойида Бангладешда рўй берган инқилоб сўнгги йилларда тўпланиб қолган чуқур ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий муаммолар оқибати бўлди. Катта қурбонлар ва вайронагарчиликларга қарамай, ҳокимият алмашиши мамлакат учун янги имкониятлар очмоқда. Бангладешнинг янги раҳбарияти ушбу имкониятлардан унумли фойдалана олиши ва фуқаролар ҳаётини яхшилаш ва демократик институтларни мустаҳкамлаш учун зарур ислоҳотларни амалга ошириши муҳим. Жаҳон кучларининг жавоби халқаро ҳамжамият Бангладешни бу жараёнда қўллаб-қувватлашга тайёр эканини кўрсатади. Бироқ мамлакат келажаги пировардида унинг ўз етакчилари ва халқининг ҳаракатларига боғлиқ.

Абулфайз Сайидасқаров