Юки оғир фуқаролик

Айни кунларда ишғол этилган Украина ҳудудларининг аҳолиси елкасига ана шундай оғир тош мажбуран ортиб қўйилмоқда – улар Россия паспортини олишга мажбурланмоқда.

Бироқ, Украина Омбудсмани Россия ишғол қилган ҳудудларда қолган украинларга ҳаётларини сақлаб қолиш учун Россия паспортини олишни маслаҳат берди.

Гап шундаки, ўтган ҳафта Россия президенти Владимир Путин Украинанинг Россия босиб олган минтақаларида яшовчи хорижликлар ва фуқаролиги бўлмаган шахсларнинг ҳуқуқий мақомини тартибга солувчи фармонни имзолаган эди.

Ушбу фармонда Луганск, Донецк, Херсон ва Запорожье вилоятларининг Россия фуқаролигини қабул қилмаган аҳолиси хорижлик  деб эълон қилиниши белгиланган. Агар бу ҳудуддаги Украина фуқароларининг хатти-ҳаракатлари, Россия расмийларининг фикрича, «миллий хавфсизликка таҳдид солса”, Россия конституцион тузумининг асосларини зўравонлик билан ўзгартириш, террористик ёки экстремистик фаолиятни қўллаб-қувватлашга қаратилган бўлса, улар яшаш ҳудудларидан депортация қилиниши мумкин.

Россия Конституциясидаги ўзгартиришлар

Ўтган йилнинг 30 сентябрида Россия президенти Владимир Путин ҳамда “ДХР” ва “ЛХР” “раҳбарлари”, шунингдек, Россия томонидан тайинланган Запорожье ва Херсон вилоятлари раҳбарлари Денис Пушилин, Леонид Пасечник, Евгений Балитский ва Владимир Сальдо бу ҳудудларнинг Россия Федерациясига қўшилишига оид шартнома имзолаган эди. Кейинчалик бу ҳудудлар эндиликда Россия Федерациясининг субъектлари деб ҳисобланиши ҳақида мамлакат Конституциясига тегишли ўзгартиришлар киритилди.

Ана шу ҳудуд аҳолисига паспорт беришни кўзда тутувчи мазкур фармон ишғол этилган Украина ҳудудлари устидан Россия ҳукмронлигини легитимлаштиришга уриниш бўйича навбатдаги қадам ҳисобланади.

Украина Олий Радасининг Инсон ҳуқуқлари бўйича ваколатли мулозими Дмитрий Лубинецнинг миллий телемарафон эфирида берган баёнотига кўра, Россия томонидан вақтинча ишғол этилган ҳудудлардаги украин фуқаролари ўз ҳаётларини сақлаб қолиш учун Россия паспортини олишлари ёки ҳар қандай усул билан бу ҳудудларни тарк этишлари лозим. Мазкур фуқаролар бу ҳудудлар озод этилганидан кейин рус паспортларидан  воз кечиб, нормал ҳаётга қайтишлари мумкин бўлади.

Мажбурий паспортизацияни қонунийлаштиришга қаратилган Фармон

Омбудсманнинг сўзларига кўра, Путиннинг бу фармони Россия паспортини олмаган украинларни депортация қилишга қаратилмаган.

"Бу фармон Украинанинг вақтинча ишғол этилган ҳудудларида мажбурий паспортизацияни қонунийлаштиришга қаратилган... Менинг фикримча, Россия паспортини олишдан бош тортган Украина фуқароларини қамоққа ташлашлари мумкин. Бу эса Россия қўлида гаровда қолаётган украиналиклар кўпайишига олиб келади, холос", - дея изоҳ берди Лубинец.

Унинг билдиришича, Киев босиб олинган ҳудудлардаги украиналикларга мажбурлаб ва қўрқитиб берилаётган Россия паспортларини тан олмаслик сиёсатида давом этади. “Мажбурий паспорт бериш – россиялик босқинчиларнинг яна бир ҳарбий жиноятларидан бири ҳисобланади”, дея қўшимча қилган Украина омбудсмани.

Айни пайтда Россия ишғол қилган ҳудудларда мажбурий паспорт бериш Қрим сценарийси бўйича кетмоқда. Қрим босиб олинганидан кейин ҳам у ердаги аҳолига ёки Россия паспортини олиш, ёки Қримни тарк этиш талаби қўйилган эди. Шу тариқа руслар нафақат ҳудудни эгаллаш, балки ундаги аҳолини ҳам мажбурлаб Россия фуқаросига айлантириш орқали тезроқ сиёсий назоратга эришиш, шу орқали жиноий ҳаракатларини қонунлаштиришни мақсад қилмоқда. Хусусан, Мелитопол шаҳри мэри Иван Федоровнинг айтишича, Россия ҳукумати жорий йилнинг кузигача ишғол этилган ҳудудлар аҳолисининг 80 фоизига паспорт беришни режа қилган. Бунинг учун Херсон вилоятида паспорт олмаган украиналикларга пенсия беришни тўхтатиб қўйиш билан таҳдид қилинмоқда. Токмакдаги блокпостлар эса Россия паспортига эга бўлмаган маҳаллий аҳолини ўз уйларига ўтказмай қўйган.

Россия яна бир ҳарбий жиноятга қўл урмоқда

Дарҳақиқат, бу билан Россия томони яна бир ҳарбий жиноятга қўл урмоқда. Россия ҳарбийларининг Украинадаги фуқаролик объектлари ва тинч аҳоли турар жойларига зарба бераётгани етмагандек, босиб олинган ҳудудлардаги украин болаларини Россияга мажбуран олиб ўтиб, рус оилалари ва етимхоналарга жойлаштираётгани Ҳаага Халқаро суди томонидан исботланиб, бу жиноятнинг асосий айбдорлари деб топилган Россия президенти Владимир Путин ва Россия Болалар омбудсмани Мария Львова-Беловани қамоққа олиш учун ордер ҳам берилган эди.

1949 йил 12 августда Женевада қабул қилинган, “Уруш даврида тинч аҳолини ҳимоя қилиш ҳақида” ги тўртинчи конвенциянинг 49-моддасига кўра, оккупация қилаётган давлат ишғол этилган ҳудудлардаги маълум бир ҳудуд аҳолисини уларнинг хавфсизлигини таъминлаш ёки жиддий ҳарбий сабабларга кўра депортация қилиши мумкин. Бироқ бу ҳолда уларни фақат ишғол этилган ҳудуд ичкарисига кўчириш мумкин. Бундай тартибда кўчирилган аҳоли ушбу ҳудудларда жанговор ҳаракатлар якунлангани заҳоти ўз уйларига қайтарилиши лозим.

Қолаверса, бундай мажбурий кўчиришлар жараёнида бир оила аъзоларини бир-биридан ажратиш тақиқланади. Украиналик болаларни мажбуран Россияга кўчириш эса ана шу халқаро қонунга кўра уруш жинояти ҳисобланади.

Урушнинг ҳам ўз қонун-қоидаси бор

Шу билан бирга, оккупант давлат ўз фуқароларининг бир қисмини ишғол этилган ҳудудларга депортация қилиши ёки кўчириб келтириши ҳам тақиқланади.

Бошқача қилиб айтганда, ҳатто тартибсизлик ва қонунсизлик намойиши сифатида кўриладиган урушнинг ҳам ўз қонун-қоидалари бор. Ҳатто урушда ҳам маълум келишув ва тартибга амал қилиш талаб этилади. Россия эса агрессор сифатида Украинада бирор ишончли ва барқарор “муваффақиятга” эришмагани етмаганидек, ҳатто уруш қоидаларига амал қилишни ҳам эплолмаяпти. Агрессор халқаро қонун ва келишувларни оёқости қилмоқда, урушга оид Женева конвенцияларига зид келадиган уруш жиноятларини содир этмоқда.

Ишғол этилган Украина ҳудудлардаги мажбурий паспортизация жараёнини Украина президенти Офиси раҳбарининг маслаҳатчиси Михаил Подоляк “бутун маданий дунё учун мантиқсизлик”, дея баҳолаган.

“Россия ўз фуқаролигидан нафратланади ва ўз аҳолисининг қолган ҳурматини ҳам йўқ қилмоқда”, деган Подоляк FREEДОМ телеканали эфирида. “Бу жуда ғалати ҳолат. ... Бировнинг ҳудудига бостириб кирсанг ва у ерда бир дунё одамни ўлдирсанг ва таласангда, кейин бирор сабабга кўра ишғол этилган ҳудудда қолган аҳолига заррача қадри йўқ паспортингни мажбуран тарқатсанг! Ўз фуқаролиги ва паспортидан жирканиш ҳам шунчалик бўладими?” деган Михаил Подоляк.

Россия паспортига эга бўлиш имкониятлар эшигини очмайди

Украинанинг ишғол этилган ҳудудларидаги аҳолисининг Россия паспортини  олгиси келмаётганини ҳам тушунса бўлади. Зеро, уруш аввалида, Луганск ва Донецк босиб олинганидан кейин, улардаги украинлар ҳам худди шундай мажбурий паспортизация “тегирмони”дан ўтказилган эди. Ҳар бир юридик ҳаракат юридик оқибатларни келтириб чиқариши боис, Россия паспортини олган украиналиклар Россия фуқароси сифатида оммавий мобилизация рўйхатларига киритилди. Натижада улар ўз қариндошлари ёхуд ватандошларига қарши қўлларида қурол билан жанг қилишга мажбур бўлишди. Ҳатто Россиянинг туб аҳолиси урушдан ва Россиядан вабодан қочгандек қочиб, бир пайтлари саёҳатга боришни ҳам истамаган давлатларидан бошпана қидираётган бир пайтда, бегона ғоялар, энг ачинарлиси, инсоний қадриятларга зид ғоялар йўлида жон бериш ҳеч кимга ёқмаслиги табиий.

Шу билан бирга, Россия паспортига эга бўлиш имкониятлар эшигини очмайди, балки барча имкониятларга нуқта қўяди. Шунинг учун бўлса керак, россиялик кўплаб тадбиркорлар, таниқли спорт ва маданият вакиллари шоша-пиша Россия паспортидан воз кечиб, бошқа давлатларнинг паспортини олмоқда. Ҳатто Россия элитасининг “биқини”га тиқилиб, уни тараннум этиб, фаровон ҳаёт кечириб келган машҳур санъаткорлар ҳам бошқа давлат паспортига “ишқибоз” бўлиб қолишган. Чунки санкциялар ўз таъсирини кўрсатмоқда. Эндиликда етакчи ва ривожланган давлатлар Россия паспорти эгаларига хавотир билан қарашади. Ҳатто Россия фуқаролари учун бу давлатларга сайёҳлик визасини олиш ёки бу давлатларда доимий қонуний яшаш ҳам душвор бўлиб қолди. Европадаги аксарият корхоналар санкцияларга нишон бўлмаслик учун Россия фуқароларини ишга олишдан бош тортмоқда. Россия паспортига эга спортчиларнинг халқаро мусобақаларда қатнашиши ёхуд санъат намояндаларининг томоша кўрсатишлари ҳам чекланмоқда.

Яна бир аччиқ ҳақиқат

Шундай бўлса-да, Россияда Марказий Осиёлик меҳнат муҳожирларининг Россия фуқаролигини олишга интилишлари сўнгани йўқ. Лекин Россиядаги ҳуқуқ фаолларининг маълум қилишича, Россия фуқаролиги энг “мўрт” фуқаролик бўлиб қолди. Фуқаролик ҳақидаги қонунларга охирги йилларда замона зайлига кўра киритилган сон-саноқсиз ўзгартиришлар натижасида шундай вазият вужудга келдики, бу фуқаролик исталган пайтда ва ортиқча бюрократик ташвишларсиз осонгина олиб қўйилиши мумкин. Боиси, бу  қонунга кўра, Россия фуқаролигини олган шахс ўзи ҳақида атайлаб нотўғри маълумотлар тақдим этган бўлса, унинг фуқаролиги бекор қилиниши мумкин. Нотўғри маълумот қидирилганда эса битта ҳарф ҳам кифоя қилади. Айтайлик, сиз Чиноз шаҳрида туғилгансиз. Фуқаролик олиш учун тўлдирилган ариза-анкетада “Чиноз” деб ёзган бўлсангиз, “рус тилида Чиназ деб ёзиш қабул қилинган”, дея баҳона топишади. Агар “Чиназ” деб ёзган бўлсангиз, “Ўзбекистоннинг давлат топономикасида “Чиноз” деб ёзилган”, дея баҳона топишади. Бундай вазиятлар амалда учраган ва учраяпти ҳам.

Ҳаттоки ўзи ва етти аждоди Россияда туғилган одамнинг фуқаролиги ҳам бекор қилиниши мумкин. Чунки қонунчиликда “терроризм”, “экстремизм” ва бошқа салбий “изм”ларга аралашган ёки аралашганликда гумон қилинган шахслар ҳам фуқароликдан маҳрум этилиши  белгилаб қўйилган. Бу нормадан ҳам вақти келганда фойдаланишнинг йўли топилиши шубҳасиз.

Хуллас, Россия паспорти ҳозирги пайтда мамлакат элитасининг ўз мақсадларини зўравонлик билан амалга ошириш қуролига айланди. Лекин шундай бўлса-да, Украина омбудсманининг ишғол этилган ҳудудлар аҳолисига Россия паспортини олиш зарурлиги борасидаги тавсиясини оқилона, деб баҳоласак бўлади. Чунки уруш шароитида аввало жонни сақлаб қолиш керак. Жон омон бўлса, паспорт топилади...

Абулфайз САЙИДАСҚАРОВ