26 апрел: 37 йил аввал айни шу санада атом энергетикаси тарихида энг йирик воқеа кузатилди

Украинадаги Чернобиль атом электр станциясида 1986 йил 25 апрелдан 26 апрелга ўтар кечаси авария юз берди ва бу атом энергетикаси тарихидаги энг йирик воқеа бўлди.

Чернобил АЭС Украина шимолидаги Беларус-Украина шарқий қисмида, Беларус билан чегарадан 16 км. узоқликда, Днепрга қуйиладиган Припят дарёси қирғоғида жойлашган.

Чернобиль АЕСнинг биринчи босқичи 1970-1977 йилларда қурилган, иккинчи босқич 1983 йил охиригача худди шу жойда қурилган. 1981 йилда биринчи-иккинчи босқич участкасидан 1,5 км жануби-шарқда учинчи босқич — худди шундай реакторларга эга бешинчи ва олтинчи энергоблокларнинг қурилиши бошланди, улар тўртинчи энергия блокидаги авариядан кейин тўхтатилди.

Тўғридан-тўғри АЭС участкасининг жануби-шарқидаги Припят дарёси водийсида биринчи тўртта қувват блокининг турбинали конденсаторлари ва бошқа иссиқлик алмаштиргичларини совитишни таъминлаш учун 22 км² майдонга эга бўлган катта ҳажмли совитиш ҳовузи қурилди. Сатҳи Припят дарёсидаги сув сатҳидан 7 м га кўп, АЭС участкаси сатҳидан 3,5 м паст. Учинчи босқич иссиқлик алмаштиргичларини совитишни таъминлаш учун бешинчи ва олтинчи блоклар ёнида қурилаётган совитиш минораларидан фойдаланиш режалаштирилган эди.

Чернобил АЭСнинг лойиҳавий ишлаб чиқарилган қуввати 6000 МВтни ташкил этди, 1986 йил апрель ҳолатига кўра, умумий ишлаб чиқариш қуввати 4000 МВт бўлган РБМК-1000 реакторли тўртта энергетика блоки ишга туширилди. Авария содир бўлган пайтда, Чернобил АЭС Ленинград ва Курск билан бир қаторда, СССРдаги энг кучлиси эди. Тасдиқланмаган маълумотларга кўра, Чернобил АЭСда 12 тагача реакторни жорий этиш режалаштирилган.

2022 йил июл ойида Чернобил АЭС бошқа Украина АЭСлари билан биргаликда Атом электр станцияларини бошқарувчи ташкилотлар Бутунжаҳон ассоциациясининг Париж марказига расмий топширилганлиги ҳақидаги тасдиқловни олди. Илгари, 1989 йилда ташкилот ташкил этилганидан бери Чернобил АЭС Москва вилоят марказининг юрисдикциясида эди.

СССР Вазирлар Кенгашининг 1966 йил 29 июндаги 1966-1977 йилларда атом электр станцияларини ишга тушириш режасини тасдиқлаган қарорига мувофиқ 11900 МВт энергия қувватларидан фойдаланиш режалаштирилган эди, шу жумладан, РБМК реакторлари билан 8000 МВт. атом электр станцияларидан бири Марказий энергия минтақасидаги электр энергияси танқислигини қоплаши керак эди. Биринчи Украина атом электр станциясининг биринчи энергия блокини ишга тушириш 1974 йилда, иккинчиси - 1975 йилда режалаштирилган эди.

СССР Энергетика вазирининг 1969 йил 17 декабрдаги буйруғи билан 1970 йил 1 январдан бошлаб Чернобил АЭС дирекцияси ташкил этилди. 1970 йил апрел ойида Брюханов В.П. Чернобил АЕС директори этиб тайинланди, у 1986 йил апрелгача станциянинг қурилиши ва эксплуатациясини бошқарган.

1970 йил май ойида Чернобил АЭСнинг 1-энергетика блоки учун чуқурнинг маркировкаси бошланди, 1971 йил июл ойида Чернобил нимстанциясининг 110 кВ электр линияси қурилиши якунланди ва 7 декабрда. ўша йили Чернобил АЭС объектларини қабул қилиш учун доимий комиссия тузилди.

1981-1983 йилларда учинчи босқичнинг бир қисми бўлган бешинчи ва олтинчи энергия блокларини қуриш бўйича қурилиш-монтаж ишлари бошланди. Бешинчи энергия блокини ишга тушириш 1986 йил охирига, олтинчи энергия блокини эса 1988 йил охирига режалаштирилган эди.

1982 йил 9 сентябрда ўртача таъмирлашдан сўнг, номинал совитиш суви параметрлари бўйича 700 МВт қувватга эга 1-энергоблокнинг реакторини синовдан ўтказиш пайтида ёқилғи агрегати вайрон бўлди ва 1-технологик канал фавқулодда ёрилди. Натижада ядронинг графит ётқизилиши деформацияга учради ва реактор бўшлиғига вайрон қилинган ёнилғи йиғилишидан катта миқдордаги радиоактив моддалар ташланди.

Каналнинг ёрилиши 1-блокнинг реактор бўшлиғидан радиоактив буғ-газ аралашмасининг фавқулодда конденсаторга, блокларнинг газ контурларини улаш учун қувур тармоғига ва ундан кейин ҳўл газ бакининг қўнғироғи остида чиқишига олиб келди. Газ контурининг ушбу қисмида босимнинг қисқа муддатли ўсиши содир бўлди, бу эса номинал қувватда ишлайдиган 2-сонли блокнинг реактор бўшлиғига гидравлик муҳрлардан 800 кг гача сув қуйилишига олиб келди. Ташлаб қўйилган сувнинг буғланиши туфайли 2-блокнинг реактор бўшлиғида босимнинг кескин ортиши кузатилди, бу эса ўз навбатида реактор бўшлиғи томонидан қолган гидравлик пломбаларнинг чиқиб кетишига олиб келди. 2-агрегатнинг реактор бўшлиғидан буғ-газ аралашмаси ҳўл газ бакининг қўнғироғи остида, сўнгра унинг бўшатилган сув муҳри орқали №1 блокнинг реактор бўшлиғидан радиоактив буғ-газ аралашмаси билан бирга отилиб чиқди. Шамоллатиш трубкаси ва атмосферага радиоактив моддаларнинг тарқалиши натижасида катта майдон ифлосланган. Ушбу авария оқибатларини бартараф этиш учун 3 ойга яқин таъмирлаш ишлари олиб борилди.

1986 йил 26 апрел куни соат 1:23 да 4-энергетика блокида 8-сонли турбогенераторнинг лойиҳа синови вақтида гидротермик портлаш юз бериб, реактор бутунлай вайрон бўлган. Қувват блоки биноси, двигател хонасининг томи қисман қулаб тушган. Жами 30 дан ортиқ ёнғин содир бўлган.

Вайрон қилинган реактор ёқилғиси заҳарлангандан сўнг, 26 апрел куни тахминан соат 20:00 да 4-энерго блоки марказий залининг турли қисмларида катта кучли ёнғин содир бўлди.

Воқеа содир бўлган дастлабки соатларда қўшни 3-энергоблок тўхтатилди, 4-энергоблокнинг жиҳозлари ўчирилди ва авария реакторининг ҳолати текширилди.

Авария натижасида атроф-муҳитга, турли ҳисоб-китобларга кўра, тахминан 380 миллион курий радиоактив моддалар, шу жумладан уран, плутоний, ёд-131, цезий изотоплари. 134, цезий-137, стронсий-90 сочилиб кетган.

Бахтсиз ҳодиса оқибатларини бартараф этиш учун СССР Вазирлар Кенгашининг буйруғи билан ҳукумат комиссияси тузилди. Ишларнинг асосий қисми 1986-1987 йилларда амалга оширилди, уларда 240 мингга яқин киши қатнашди. Дастлабки кунларда асосий саъй-ҳаракатлар вайрон бўлган реактордан радиоактив чиқиндиларни камайтириш ва бундан ҳам жиддий оқибатларнинг олдини олишга қаратилган эди.

1986 йил 27 апрелда Чернобил сунъий йўлдош шаҳри - Припят аҳолиси ва 10 километрлик зонадаги аҳоли пунктлари фуқаролари эвакуация қилинди. Кейинги кунларда 30 километрлик чеклов зонасининг бошқа аҳоли пунктларида яшовчилар эвакуация қилинди.

1986 йил 2 октябрда Чернобил АЭС ишчилари ва уларнинг оила аъзоларининг доимий яшашлари учун янги шаҳар - Славутич қуриш тўғрисида қарор қабул қилинди. 1988 йил 26 мартда квартираларни жойлаштириш учун биринчи ордер берилди.

Авария натижасида 5 миллион гектарга яқин эр қишлоқ хўжалиги айланмасидан олиб ташланди, АЭС атрофида 30 километрлик чеклов зонаси яратилди, юзлаб кичик аҳоли пунктлари вайрон қилинди ва кўмилди, 200 мингга яқин одам ифлосланган ҳудудлардан эвакуация қилинди.

Бахтсиз ҳодиса INES шкаласининг 7-даражасига мувофиқ баҳоланди.

1997 йил 22 сентябрда Чернобил АЭСни қайта ташкил этиш ва уни Энергоатомнинг таркибий бўлинмасига киритиш бошланди. 2001 йил 25 апрелда Чернобил АЭС Чернобил атом электр станцияси давлат ихтисослаштирилган корхонаси этиб қайта ташкил қилинди ва 2005 йил 15 июлда Украина Фавқулодда вазиятлар вазирлиги тасарруфига ўтказилди.

1998 йил 11 декабрда Украина қонуни қабул қилинди, у Чернобил АЭСнинг кейинги фаолияти ва энергия блокларини муддатидан олдин тўхтатиш, вайрон қилинган тўртинчи энергия блокини электр энергиясига айлантириш пайтидаги ҳуқуқий муносабатларнинг ўзига хос хусусиятлари, экологик хавфсиз тизим, шунингдек, Чернобил АЭС ходимларини ҳимоя қилишни белгилаб берди.

2000 йил 29 мартда Украина Вазирлар Маҳкамаси 3-сонли энергетика блокини муддатидан олдин тўхтатиш ва Чернобил АЭСни 2000 йил охиригача якуний ёпиш тўғрисида қарор қабул қилди. Апрел ойида Украина президенти Л.Кучманинг фармони билан Чернобил АЭС муаммоларини комплекс ҳал этиш бўйича Идоралараро ҳукумат комиссия тузилди.

2000 йил 15 декабрда Чернобил ходимлари учун тўхтатилган энергия блокларини ишдан бўшатиш даври бошланди, бу ҳар қандай атом электр станциясининг бутун ҳаётий циклининг муҳим бўғинидир. Ушбу вазифани бажариш учун ҳукумат қарори билан Чернобил АЭС “Энергоатом” компанияси таркибидан чиқарилиб, давлат ихтисослаштирилган корхонасига айлантирилди.

2022 йил 24 февралда Россиянинг Украинага бостириб кириши пайтида атом электр станцияси ҳудудида жанглар бошланди. Худди шу куни АЭС рус қўшинлари назоратига ўтди. 31 март куни оммавий ахборот воситаларида рус ҳарбийлари Чернобил АЭСни тарк этгани ҳақида хабарлар пайдо бўлди.

Украина расмийларига кўра, ишғол пайтида рус қўшинлари Чернобил АЭСдан компьютерлар, дозиметрлар ва автомобиллар — жами 135 миллион долларлик асбоб-ускуналарни талон-тарож қилган, кўплаб жиҳозларни вайрон этган.