Hozircha yaxshi bajarilmayotgan yana bir vaʼda – tibbiy sugʻurta

Davlat rahbarining 2017 yil apreldagi “Sogʻliqni saqlashda xususiy sektorni rivojlantirish toʻgʻrisida”gi 2863-sonli qarorida mamlakatda majburiy tibbiy sugʻurtani joriy etish va tegishli qonunni ishlab chiqish rejalari muhokama qilingan. Prezidentning 2018 yil dekabrdagi tegishli qarorida majburiy tibbiy sugʻurtani bosqichma-bosqich joriy etishni 2021 yil 11 yanvardan boshlash koʻzda tutilgan edi.

2020 yilning dekabr oyida Davlat tibbiy sugʻurta jamgʻarmasi tashkil etilgan boʻlsa, Prezidentning 2024 yil sentabr oyidagi 311-sonli qarori bilan 2024 yil 1 oktabrdan Toshkent va Sirdaryo viloyatlarida, 2025 yil 1 yanvardan Qoraqalpogʻistonda joriy etilishi belgilandi. 2026 yil oxirgacha esa mamlakatning barcha hududlari qamrab olinishi lozim.

Nimalar amalga oshirildi?

Asosiy vaʼda – davlat kafolati ostidagi tibbiy yordam va dori-darmonlar aholidan qoʻshimcha toʻlovlarsiz – byudjet mablagʻlari hisobidan qoplash boʻlgan edi. Natijaga yoʻnaltirilgan moliyalashtirishga oʻtish tizimli oʻzgarishlar bosqichini belgilab berdi.

2024 yil 1 oktabrdan Toshkent shahri va Sirdaryo viloyatida majburiy tibbiy sugʻurta joriy etildi. Qoraqalpogʻiston 2025 yil 1 yanvardan bu jarayonga qoʻshildi. Ilk bosqichlarda ishchilar, talabalar, pensionerlar, kam taʼminlangan va homilador ayollardan iborat 4-5 millionga yaqin odam qamrab olindi.

Biroq oʻtgan yil oxirigacha “Elektron retsept”, “Elektron poliklinika” va “Elektron shifoxona” axborot tizimlari joriy etilishi kerak edi. Dorilarni yozish va meʼyoridan ortiqcha dori yozish kabi holatlarning oldini olish maqsadida elektron retseptlar tizimi ishga tushirilishi lozim edi. Biroq prezident joriy yilning 7 may kuni oʻtkazgan videoselektor yigʻilishida bu topshiriqlar, xususan, DTS joriy etilishi kechikib ketayotganini tanqid qildi.

Hozir Majburiy tibbiy sugʻurta toʻlovlari fuqarolardan toʻgʻridan-toʻgʻri undirilmasdan, umumiy byudjet hisobidan moliyalashtiriladi.

Tibbiy xizmatlar va dori-darmonlarni strategik xarid qilish Oʻzbekiston tibbiy sugʻurta jamgʻarmasi orqali amalga oshiriladi.

Jahon sogʻliqni saqlash tashkiloti kabi xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlik kuchaytirilmoqda.

Mavjud qiyinchiliklar va toʻsiqlar

Barcha erishilgan muvaffaqiyatlar bilan bir qatorda muammolar ham yetarli. Masalan, hamma hududlarda, ayniqsa, qishloqlarda raqamlashtirish va foydalanish imkoniyati hali taʼminlanmagan.

Shuningdek, koʻplab fuqarolar va shifokorlar DTS siyosatida nimalar nazarda tutilganini toʻliq tushunmaydilar.

Malakali mutaxassislar va asbob-uskunalarning yetishmasligi tibbiyotning birlamchi boʻgʻinida ayniqsa dolzarbdir.

Umuman, bu tizim byudjet uchun ogʻir moliyaviy yuk: koʻlamli moliyalashtirish zarurati inflyatsiya va byudjetga bosim sharoitida islohotlarning barqarorligi haqida savollar tugʻdiradi.

Yaqinda yangidan tashkil etilgan Prezident administratsiyasida tibbiyotga aloqador alohida yoʻnalish ishga tushdi. Balki endi bu sohada oʻziga xos islohotlar davri kelgandir. Axir xalq qachongacha qiynalib, jabr chekadi?!

"Atom kuchini oʻtin yorishga" sarflayotgan markaz

Tarix

XIX asrdagi dunyomizni tasavvur qiling. Odamlar oddiy infeksiyadan yoki jarohatlardan juda oson oʻlib ketishgan. Chunki oʻsha davr tibbiyoti unchalik rivojlanmagani, bakterotsidlar kashf etilmagani yetmaganidek, shifokorlar oz boʻlgan, borlarining ham xizmatlari oʻta qimmat boʻlgan. Aksariyat odamlar davolanishga yetarli pul topa olishmagan.

1883 yilda kansler Otto fon Bismark Germaniyada dunyodagi birinchi davlat tibbiy sugʻurta (DTS) tizimini joriy qildi. Bu tizim ishchilarni qamrab oldi, ish beruvchilar va davlatni badallarni toʻlashga majbur qildi va kelajakdagi barcha tibbiy sugʻurta tizimlarning prototipiga aylandi.

Keyinchalik mazkur modelga Fransiya (1945 yildan) va Buyuk Britaniya (1948 yildan National Health Service – Milliy salomatlik xizmati tizimi bilan) qoʻshildi. 1955 yildan Shvetsiya, 1957 yildan Kanada, 1961 yildan Yaponiya shunday tizimga oʻtdi. Bu jarayon bosqichma-bosqich oʻtkazilib, butun davlat hududi va aholisini qamrab olish 1 yildan 12 yilgacha vaqtni olgan. Masalan, Janubiy Koreyada bu jarayon 1977 yildan boshlanib, 12 yil ichida butun aholi uchun tatbiq etildi.

XXI asrga kelib, koʻpchilik rivojlangan mamlakatlarda universal DTS yoki xususiy kompaniyalar ishtirokidagi gibrid tizimlar joriy etildi. Biroq AQSh oʻzgacha yoʻlni tanladi, bu yerda Medicare va Medicaid tizimi hammaga emas, faqat maʼlum toifadagi fuqarolarga yordam beradi.

Tibbiy sugʻurta mohiyati

Sodda qilib aytganda, sugʻurta – bu biror pul odam yoki tashkilotning boshqasi bilan “garov oʻynashi”dir. Masalan, sugʻurta tashkiloti 10000 kishi bilan shartnoma qilib, shunday garov oʻynaydi: “Siz menga oyiga arzimagan falon miqdorda pul toʻlab turasiz. Agar siz 1 yil (yoki boshqa kelishilgan muddat) ichida kasal boʻlib qolsangiz, sizga falon miqdorda pul toʻlayman. Lekin mabodo kasal boʻlmasangiz ham, 1 yil mobaynida toʻlagan barcha pullaringiz menda qoladi”, deydi. Misol uchun, sugʻurta firmasi 10000 kishidan 1 yilda 200 ming soʻmdan jami 2 mlrd soʻm yigʻib oladi. Sugʻurta holati, yaʼni bizning misolimizda – kasallik esa atigi 1000 kishida roʻy berishi mumkin xolos. Pul toʻlagan, ammo kasal boʻlmagan odamlarning 1 yillik “bekorga” bergan pullari esa sugʻurta kompaniyasi choʻntagida qoladi va shu pullarning kichikroq qismidan sugʻurta holati uchun toʻlab beriladi, sugʻurta kompaniyasi katta daromad qiladi.

Bu mexanizm patsiyentlar uchun ham qulay. Aytaylik, AQShda stomatolog qabulida boʻlib, 1 ta tishni oldirish 1000 dollarga tushadi. Lekin siz universal (qimmatroq!) yoki aynan bitta tur – stomatologiya xizmatlari uchun (arzonroq!) sugʻurta polisi sotib olib, yiliga 400 dollar toʻlab qoʻygan boʻlsangiz, 1 yil ichida 1 emas, koʻproq tishingizni davolatsangiz ham sizga tekin xizmat koʻrsatishadi. Lekin 1 yil mobaynida tish shifokoriga ehtiyoj sezmasangiz, toʻlagan sugʻurta pulingizga “kuyib qolasiz”.

Vaʼdaboz energetiklar

Bu shifokorlar va tibbiy muassasalari uchun ham qulay. Murojaat qilgan bemorning sugʻurtasiga qarab muomala qilinadi. Pul toʻlash qobiliyatining pastligi, bemorning oʻlib qolishi kabi gʻalvalar bilan boshini ogʻritmaydi. Polis boʻlsa bas, bemorni davolashga ketgan xarajatlarga qarab, sugʻurta firmasiga toʻlash uchun hisob qogʻozi joʻnatiladi xolos.

Albatta, tibbiy sugʻurta kompaniyasi bir inson bilan turli xastaliklar, oʻlim holati, falokatlar boʻyicha shartnoma tuzganda, uning yoshi, salomatligi, yashash tarzi (oʻtroq yoki sport, oilali yoki oilasiz hayot), kasbi, surunkali yoki irsiy kasalliklari ehtimoli, shugʻullanayotgan ishining xavflilik darajalari va boshqa omillarni hisobga oladi. Masalan, 30 yashar odamning 60 yashar odamga nisbatan, oʻqituvchi esa alpinistga nisbatan, ajdodlarida surunkali irsiy kasalliklar yoʻq odam irsiyatida shizofreniya, qandli diabet, saraton kabi xastaliklar mavjud odamga nisbatan kamroq kasal boʻlish ehtimoli bor. Kasallikka va falokatga uchrash xavfi bor toifadagilar uchun oylik (yillik) toʻlov balandroq boʻladi, albatta. Chunki ularda sugʻurta holati yuz berish ehtimoli katta. Shu bois yirik sugʻurta kompaniyalari sogʻliqni yoki hayotni sugʻurta qilishdan avval boʻlajak mijozni batafsil oʻrganadi, tibbiy koʻrikdan oʻtkazib oladi.

Xorijiy davlatlarda koʻpchilik ish beruvchilar yaxshi mutaxassislarni jalb etish va ularni ijtimoiy himoya qilish uchun tibbiy sugʻurtasini ham toʻlab beradi.

Yuqoridagi sugʻurta mexanizmi va misollar ixtiyoriy pullik (xususiy tadbirkorlik sugʻurta kompaniyalari bilan) sugʻurtaga kiradi. Lekin koʻpchilik demokratik va ijtimoiy himoyani taʼminlashni vaʼda qiluvchi davlatlarda majburiy davlat sugʻurta turi ham keng ommalashgan.

Zamonaviy dunyo: tibbiy sugʻurtaning yangi tarixi

XX asrning ikkinchi yarmi – XXI asr boshlarida islohotlarning yangi toʻlqini kuzatilmoqda. Demografik qarish – oʻrtacha umr koʻrish yoshining uzayib borayotgani, odam kam tugʻilishi, yoshlarning kamligi, texnologiyalar, ekologiya yomonlashuvi va dori-darmon narxining oshishi tibbiy xizmatni qimmatlashtirmoqda. Bu holatda sugʻurta xatarlarini qayta taqsimlash zarurati tugʻilyapti: kasallarni davolashni – goʻyoki sogʻlom odamlar “hisobidan”, kambagʻallarni davolashni – boylar hisobidan, keksalarni davolashni esa yoshlar hisobidan amalga oshirilishiga toʻgʻri keladi. Ijtimoiy himoyaga asoslanuvchi davlat sugʻurtasining mohiyati ham shunda.

Sharqiy Yevropa, Markaziy Osiyo mamlakatlari, shu jumladan, Oʻzbekiston, SSSR parchalanganidan keyin, oʻzlarining davlat tibbiy sugʻurta tizimlarini qura boshladilar. Biroq bu gʻoyatda mashaqqatli yoʻl. Zarar mexanizmlarining yoʻqligi, jamoatchilik ishonchining pastligi, zaif raqamlashtirish – bularning barchasi ushbu jarayonni sekinlashtirdi. Faqat 2010-yillarning oxiridan boshlab islohotlar tezlasha boshladi.

Davlat tibbiy sugʻurtasi mexanizmi

Xususiy sugʻurta kompaniyasi sugʻurta holatlarini boshqa “tinch va omadli” mijozlar hisobidan qoplashi tushunarli. Biroq aholi uchun tekin beriladigan davlat sugʻurtasi mexanizmi qanday tuzilgan?

Buning mohiyati sodda: fuqaro va/yoki ish beruvchi maxsus ijtimoiy jamgʻarmaga muntazam majburiy badallar toʻlab boradi (shu bois bu tizimni majburiy sugʻurta deyishadi). U avtomatik ravishda maoshdan ushlab qolinadi. Keyinchalik bu jamgʻarma aholiga koʻrsatilgan tibbiy xizmatlar uchun klinika va dorixonalarga haq toʻlaydi. Hammaning baravar kasal boʻlish ehtimoli kamligi bois, bunda davlat fondi zarar koʻrmaydi.

Botqoqdan chiqolmayotgan oʻzbek kinosi

Biroq davlat sugʻurtasining ayrim cheklov va noqulayliklari ham mavjud. Masalan, xususiy sugʻurta firmalari nisbatan koʻproq shifoxonalar bilan shartnoma tuzadi. Xususiy sugʻurta polisi kamyob va qimmat tibbiy xizmatlari, masalan, jarrohlik amaliyotlari, organlarni koʻchirib oʻtkazish, plastik jarrohlik kabi turlarni ham qoplashi mumkin. Davlat sugʻurtasi bilan esa faqat polis shartnomasida koʻrsatilgan tibbiy muassasalarga murojaat etish mumkin. Koʻrsatilajak tibbiy xizmatlarning turlari va qiymati ham cheklangan boʻladi.

Davlat tibbiy sugʻurtasining modellari ham turlicha. Masalan, ijtimoiy badallar, soliqlar va majburiy sugʻurta badallari hisobidan boʻlishi mumkin. Qoʻllaniladigan model turiga qarab aholining faqat ayrim toifalari yoki butun aholi (ishlamaydigan, soliq toʻlamaydigan, badal toʻlamaydigan va hatto fuqaroligi ham yoʻq odamlar) qamrab olinishi mumkin.

Shunday boʻlsa-da, davlat tibbiy sugʻurta tizimi tatbiq etilsa, aksariyat aholi uchun katta qulaylik tugʻdiradi. Tasavvur qiling: oʻzingizni noxush sezsangiz, davlat poliklinkasiga borasiz. U yerda katta navbatlar, qoʻpol muomala, sifatsiz va malakasiz tibbiy xizmat va eskirgan uskunalar muammosiga duch kelishingiz mumkin. Kasalingiz turiga qarab, tegishli davolash sxemasi yoki jarrohlik amaliyoti ham tayinlanishi mumkin. Bu tibbiy xizmatlar esa kvota, order va boshqa navbatlar hamda talablar asosida boʻladi. Ayrim zarur narsalar yoki xizmatlar yetishmaydi. Xususiy tibbiyot muassasasiga murojaat etishni tavsiya qilishlari ham mumkin. Hatto bu chigʻiriqlarga bardosh bersangiz ham, aslida sizdan pul olmasligi shart boʻlgan, byudjetdan maosh oluvchi shifokor sizdan “shirinkoma” umid qilib turadi. Bir sobiq sogʻliqni saqlash vaziri adashib aytsa-da, buni yuqori minbardan turib tasdiqlagan edi: “shifokorlar maoshim kam deb nolimasin, agar shifokor yaxshi boʻlsa, xalqning oʻzi rozi qilgani ham yetadi”.

Davlat sugʻurta tizimining ijobiy tomonlari

Avvalo, davlat sugʻurta tizimi hamma uchun ochiq. Har bir fuqaro, daromadidan qatʼi nazar, kafolatlangan minimal tibbiy yordam oladi.

Ikkinchidan, davlat tibbiy xarajatlarni oldindan prognoz qilishi, bemorlar oqimini va moliyalashtirishni boshqarishi mumkin.

Shuningdek, sugʻurta mexanizmlari klinikalar oʻrtasida raqobat va shaffoflikni ragʻbatlantiradi.

Qolaversa, shifokorlarning ishga masʼuliyatsizligi, patsiyentlar muomalasi yaxshilanadi, tamagirlik, poraxoʻrlik kabi illatlar kamayadi.

Davlat sugʻurta tizimining kamchiliklari

Afsuski, bu tizimda byurokratiya va korrupsiya xavfi ham mavjud. Chunki aksariyat markazlashtirilgan tizimlar koʻpincha samarasiz boshqaruvdan aziyat chekadi.

Shu bilan birga, kambagʻal mamlakatlarda davlat haqiqiy tibbiy xarajatlarni qoplay olmasligi mumkin.

Xoʻjakoʻrsinga ishlayotgan Turizm qoʻmitasi

Ayrim hollarda, masalan, Buyuk Britaniya yoki Kanadada davlat polisi bilan borasangiz, uzoq navbatlarga duch kelasiz. Shuningdek, shifokorlarni va shifoxonani tanlash imkoniyati ham cheklangan.

Shuningdek, agar xizmatlar sifati past boʻlsa, odamlar nima uchun soliq va ijtimoiy badal toʻlashayotganini koʻrmaydi.

Qolaversa, davlat tibbiy sugʻurta tizimi rivojlanmagan mamlakatlarda mutaxassislar, axborot texnologiyasi infratuzilmasi va maʼlumotlar yetishmasligi kuzatiladi.

Postsovet hududida DTSning joriy etilishi

Sobiq SSSR davlatlari orasida birinchi boʻlib Rossiya 1991 yilda majburiy davlat sugʻurtasini tatbiq etdi va 3 yil ichida butun mamlakat aholisini qamrab olishga erishdi. Buning uchun Federal majburiy tibbiy sugʻurta (MTS) jamgʻarmasi tuzildi. Sugʻurta toʻlovlari ish beruvchilarning yollangan ishchilar uchun toʻlagan pullari, nafaqadagilar uchun esa davlat byudjeti hisobidan toʻlanadi. Tibbiy xizmatlar “asosiy dastur”ga mutlaqo bepul koʻrsatiladi. Lekin muammolar ham mavjud. Notekis moliyalashtirish, byurokratiya, korrupsiya, joylarda samarasiz faoliyat shular jumlasidandir.

Qirgʻizistonda 1997 yildan beri MTS jamgʻarmasi faoliyat koʻrsatadi.

Gruziyada 2007-2012 yillarda qisman sugʻurta modeli amalda boʻlgan. Ammo u keyin universal bepul tizim bilan almashtirildi: 2013 yildan umumdavlat tibbiy sugʻurta tizimi tatbiq etildi.

Qozogʻiston 2017-2020 yillar davomida, yaʼni 3 yil ichida DTSni toʻliq tatbiq etishga muvaffaq boʻldi. Qozogʻistondagi model Yevropanikiga koʻproq oʻxshaydi: davlat muhtoj toifalar uchun pul toʻlaydi, ish beruvchilar oʻz ishchilari uchun, oʻzini oʻzi band qilganlar esa oʻzi uchun sugʻurta toʻlovini amalga oshiradi.

Ozarbayjonda 2020 yildan MTS joriy etilgan, qamrov koʻlami ortib bormoqda.

Belarus, Turkmaniston va Tojikistonda DTS tizimi tatbiq etilmagan, bu davlatlarda eski – sovetcha tibbiy xizmatlar koʻrsatish modeli amalda.

Ukrainada bu jarayon boshlangan, sekin-asta koʻlamini oshirmoqda.

Xulosa

Davlat tibbiy sugʻurtasi nafaqat toʻlov tizimi, balki ijtimoiy shartnomadir. Uning maqsadi – har bir inson uchun, daromadidan qatʼi nazar, davolanish huquqini kafolatlashdir. Ammo bu gʻoyani amalga oshirish uchun mustahkam institutsional asos, davlat, shifokor va fuqarolar oʻrtasida shaffoflik va ishonch zarur.

Bu mexanizm endigina shakllanayotgan Oʻzbekiston kabi davlatlar uchun jahon tajribasini oʻrganish juda muhim. Aniq reja, bosqichma-bosqich raqamlashtirish va maksimal ochiqlik bilan bu tizimni yaratish – ayni davr talabidir.

Abulfayz Sayidasqarov