AQSh va Eron munosabatlari keskinlashyapti

AQSh-Eron munosabatlari 1979 yilgi Eron inqilobidan beri asosan qarama-qarshiliklardan iborat boʻlmoqda, buning ildizi AQShning yaqin ittifoqchisi boʻlgan avtoritar monarx Shoh Muhammad Rizo Pahlaviyni taxtdan agʻdarib, Islom Respublikasining barpo etilishiga borib taqaladi. Amerika Qoʻshma Shtatlari va Eron oʻrtasida, AQSh elchixonasi garovga olingandan keyin, 1980 yildan buyon diplomatik aloqalar yoʻq. Keyingi oʻn yil ichida AQSh va Eron oʻrtasidagi ziddiyat davom etdi, bu koʻrfazdagi qurolli qarama-qarshiliklar va Eron tomonidan qoʻllab-quvvatlangan terrorchilik hujumlari (jumladan, 1983 yildagi portlashlar) bilan yakunlandi. Birinchi marta 1979-yilda joriy etilgan Eronga qarshi AQSh sanksiyalari 1984 yilda AQSh hukumatining Eronni xalqaro terrorizm aktlarining homiysi sifatida belgilagani bilan jadal davom etdi.

Undan soʻng cheklovlar 1995 yilda AQShning Eron bilan savdosi va investitsiyalariga embargo va 1996 yilda birinchi marta ikkilamchi sanksiyalarga (Eronning energetika sektoriga sarmoya kiritgan firmalarga nisbatan) ulanib ketdi.

1990-yillarning oxirlarida ikki tomonlama munosabatlar qisqa muddatda yaxshilanganidan soʻng, 2000-yillarning boshida Eronning Falastin guruhlarini qurolli qoʻllab-quvvatlayotgani va ilgari oshkor etilmagan yadroviy inshootlari fosh etilishi haqidagi xabarlar fonida keskinlik yana koʻtarildi. Birlashgan Millatlar Tashkiloti Xavfsizlik Kengashi Eronning yadroviy dasturiga qarshi sanksiyalar kiritdi. Obama maʼmuriyati Eronning yadroviy dasturi bilan bogʻliq xavotirlarni iqtisodiy bosimni davom ettirish orqali sanksiyalar va diplomatik aloqalar orqali hal qilishga harakat qildi. Ushbu kelishuv 2015 yilda imzolangan koʻp tomonlama yadroviy bitim (Qoʻshma keng qamrovli harakatlar rejasi) bilan yakunlandi, u koʻpgina iqtisodiy sanksiyalardan xalos boʻlish evaziga Eronning yadroviy faoliyatiga cheklovlar qoʻydi.

Prezident Tramp 2018 yil 8 may kuni Qoʻshma Shtatlar kelishuvda ishtirok etishni toʻxtatib, oʻz majburiyatlarini bajarish uchun bekor qilgan barcha sanksiyalarni qayta tiklashini eʼlon qildi. 2018 yil may oyida oʻsha paytdagi davlat kotibi Mayk Pompeo Eronning yangi strategiyasini bayon qilar ekan, AQSh sanksiyalarini qayta koʻrib chiqish, AQShning harbiy Eronga qarshi ayrim harbiy harakatlari va AQShni himoya qilish orqali “misli koʻrilmagan moliyaviy bosim” tufayli “biz umid qilamizki, albatta, kutamiz. Eron rejimi oʻziga keladi.”- deb ta’kidlagan edi.

U shuningdek, Eron bilan boʻlajak kelishuv boʻyicha 12 ta talabni, jumladan, Eronning butun mintaqadagi qurolli guruhlarni qoʻllab-quvvatlashidan voz kechishini aytdi. Ammo Eron rahbarlari AQSh talablarini rad etdilar.
Tramp maʼmuriyatining 2018 yil oxiridan keyin Eronga “maksimal bosim” qoʻllash siyosati ikkita asosiy shaklni oldi: qoʻshimcha sanksiyalar va cheklangan harbiy harakatlar. 2019 yilning oʻrtalaridan boshlab Eron mintaqaviy harbiy faoliyatini kuchaytirdi va baʼzida Qoʻshma Shtatlar bilan toʻgʻridan-toʻgʻri harbiy konfliktga duch keldi.

Eronning Fors koʻrfazidagi neft tankerlariga bir nechta hujumi va 2019 yil sentabr oyida Saudiya Arabistonining neft ishlab chiqarish obektlariga uchuvchisiz samolyot hujumi keskinlikni yanada oshirdi. Bu keskinliklar Tramp maʼmuriyatining 2020 yil 3 yanvarda Bagʻdodda Islom inqilobi qoʻriqchilari korpusi qoʻmondoni Qosim Sulaymoniyni oʻldirishi va Eronning Iroqdagi AQSh kuchlariga qarshi ballistik raketa zarbalari va undan soʻng Iroqdagi Eron tomonidan qoʻllab-quvvatlangan kuchlarning AQSh nishonlariga uyushtirgan hujumlari bilan avjiga chiqdi. Atom energiyasi boʻyicha xalqaro agentlik maʼlumotlariga koʻra, Eron ham 2019-yilda oʻzining yadroviy faoliyati boʻyicha belgilangan chegaralardan oshib ketishni boshladi.

Soʻnggi kunlarda Eron va AQSh oʻrtasida nimalar boʻlyapti?

AQShning Iordaniyadagi harbiy bazasiga uchuvchisiz samolyotning halokatli hujumi Yaqin Sharqdagi taranglikni va AQSh va Eron oʻrtasida toʻgʻridan-toʻgʻri qarama-qarshilikni keltirib chiqarishi bilan talqin qildi.

Buyuk Britaniya bosh vaziri Rishi Sunak Eronni “Tower 22” bazasiga raketa hujumi oqibatida 3 nafar amerikalik askar halok boʻlgani va 34 kishi yaralanganidan soʻng “eskalatsiyani yumshatish”ga chaqirdi. Joriy yil 30 yanvar kuni AQSh prezidenti Jo Bayden boʻlib oʻtgan “jirkanch” hujumda Suriya va Iroqda faoliyat yuritayotgan Eron tomonidan qoʻllab-quvvatlangan “radikal jangari guruhlarni” aybladi va javob qaytarishga vaʼda berdi.

Eron Tashqi ishlar vazirligi bunga aloqadorligini rad etib, bunday ayblovlarni "asossiz" va "inqirozni kuchaytirish uchun AQShni mintaqadagi yangi mojaroga tortishdan manfaatdor boʻlganlar"ning "fitnasi" deb atadi. Ammo zarbalar "Eronga qarshi qatʼiy javob berishga chaqiriqlarni uygʻotdi", deb yozadi The Wall Street Journal, chunki Eron tomonidan qoʻllab-quvvatlangan jangari guruhlar va qarshilik oʻqi sifatida tanilgan Yaqin Sharq boʻylab ishonchli kuchlar "amerikaliklarni nishonga olgan".

Eron oliy rahnamosi Oyatulloh Ali Hamanaiy shu oyda “qarshilik kuchini saqlab turishi va tayyor turishi, dushmanning hiyla-nayranglariga berilmasliklari va imkoni boricha, Isroilni oʻz hujumlarini tugatishga majbur qilishlari va Gʻazodagi urushga barham berishga erishishlari kerakligini aytdi. Ammo amerikalik rasmiylarning fikricha, Tehron AQSh bilan toʻgʻridan-toʻgʻri urush ular uchun chinakam muammo boʻlishini tan oladi va oʻzining ishonchli vakillarini, jumladan Livandagi Hizbullohning kuchli jangari guruhini va Yaman husiy isyonchilarini jilovlaydi. Bu nazariya "Iordaniya hujumi tufayli buzilgan" boʻlishi mumkin.

Eron yetakchilari HAMASni qoʻllab-quvvatlashlarini va Isroilni qoralashlarini taʼkidlashdi, biroq Tehron Isroilga, AQSh kuchlariga va Qizil dengizdagi tijorat kemalariga bergan zarbasidan soʻng oʻzining ishonchli vakillarining har qanday vaziyatga nisbatan “qoniqarli harbiy javob berishiga ishonch hosil qildi”, deb yozadi Financial Times gazetasi.

Ammo soʻnggi haftalarda Eronga va yuqori martabali vakillarga qarshi bir qator hujumlar “Eronni oldinga siljishga majbur qilgan koʻrinadi”. Masalan, Isroil havo hujumida Xamasning Bayrutdagi siyosiy yetakchisi oʻrinbosari Solih al-Arurirni halok boʻlishi va "Islomiy davlat"ning xudkush portlashidan 24 soatdan kamroq vaqt oʻtgach, 100 ga yaqin eronlikning halok boʻlgani(buning uchun Eron AQSh va Isroilni ayblaydi) shular jumlasidandir.
Eron qoʻshni Iroq, Suriya va yadroviy qurollangan Pokistondagi turli antiYeron terrorchi guruhlarga raketa hujumlarini boshladi. "Pokiston va Erbilni (Shimoliy Iroq) jalb qilish toʻgʻridan-toʻgʻri isroilliklar va amerikaliklarga xabar yuboradi", degan Eron rasmiysi. Bu xabar "Eron bilan “oʻynashmang” va Gʻazodagi urushni darhol tugating" talqinida qabul qilinishi kerak, deb qoʻshimcha qiladi.

Eronning umumiy maqsadi Amerika qoʻshinlarini Iroq, Suriya va Fors koʻrfazidagi bazalaridan haydab chiqarish, AQSh va Saudiya Arabistonini Yaqin Sharqdagi hukmron kuch boʻlishini almashtirish - Tehronning Xitoy va Rossiyaga boʻlgan sadoqatini mustahkamlash. Gʻazodagi urush va AQShning Isroilni qoʻllab-quvvatlashi bu maqsadni amalga oshirish uchun “qoʻldan boy berib boʻlmaydigan” imkoniyatni yaratdi.

Eronning proksi kuchlari tomonidan yaratilgan mintaqaviy beqarorlik rejimga "oʻz hokimiyatini ichki miqyosda mustahkamlash" imkonini beradi. Yaʼni tashqi siyosatda mahorat bilan oʻynash davomida, mamlakat ichkarisida ham kuchayib borayotgan muammolarga qarshi “mamlakat bir qator yovuz kuchlar tahdidi ostida” degan xayolni yaratib, eronliklardan “sodiqlikni talab qiladi”.

Iordaniyadagi hujum "Eron va uning mahalliy ittifoqchisi, Iroqning Islomiy Qarshilik jangarilari tomonidan qasddan uyushtirilganimi yoki yana bir tasodifiy, opportunistik dron hujumimi, bu hanuz savol ostida. Biroq, shunisi aniqki, Jo Bayden Tehronga toʻgʻridan-toʻgʻri javob qaytarish uchun katta bosim ostida. Usiz ham AQShdagi saylovlar arafasida bunday bosimga dosh bera olmasligi mumkin.

“Crisis Group” (mustaqil, notijorat, nohukumat tashkilot boʻlib, siyosiy konliktlarning oldini olish va hal qilish uchun tuzilgan guruh)ning Eron boʻyicha eksperti Ali Vayezning soʻzlariga koʻra, "Tehron AQSh bilan bogʻliqlik konfliktda boshqa yoʻlgan foydalanishi - yadroviy dasturiga murojaat qilishi mumkin".

Xalqaro atom energiyasi agentligining dekabr oyidagi hisobotida aytilishicha, Eron 60 foizgacha boyitilgan uran ishlab chiqarish tezligini qurol ishlab chiqarish darajasiga teng ravishda oshirgan. "Men Eronning yadroviy hisobi bundanda oshishi mumkinligidan qoʻrqaman", dedi Vayez Financial Times nashriga bergan intervyusida. Koʻrinib turibdiki, dunyo yana bir murakkab konfliktli vaziyatga duch kelmoqda.

Ammo haqiqat shuki, Eronga birinchi boʻlib toʻgʻridan-toʻgʻri zarba berilmasa, u oʻz kuchlarini safarbar qilmaydi. Chunki oxir oqibat, Eronning yakuniy maqsadi oʻzini oʻzi saqlab qolishdir. Eronning birinchi raqamli ustuvor yoʻnalishi bu Eronning oʻzi.

"Islomiy davlat"ning Erondagi portlashlari mintaqaviy urushni qay darajada kuchaytirishi mumkin?

"Islomiy davlat" Eron tarixidagi eng dahshatli terrorchilik hujumi uchun javobgarlikni oʻz zimmasiga oladi, bu esa allaqachon beqaror boʻlib ulgurgan Yaqin Sharqni mintaqaviy konfliktga yana bir qadam yaqinlashtiradi.

Eron janubidagi Kirmon shahrida ikki portlash oqibatida kamida 103 kishi halok boʻldi. Portlash sodir boʻlgan joy 4 yil oldin oʻldirilgan Sulaymoniyga aloqador ramziy maʼnoga ega. Maʼlumot oʻrnida, Bagʻdodda Eronning tashqi siyosatidagi muhim figura, Yaqin Sharqdagi shia guruhlarini yoʻllantirib, 20 yil Eron Islom inqilobi posbonlari korpusining maxsus boʻlinmasi “Quds”ni boshqargan general Qosim Sulaymoniy oʻsha paytdagi prezident Donald Trampning buyrugʻi bilan AQSh havo zarbasi oqibatida 2020 yil halok boʻlgan edi. Eronda koʻpchilik uni milliy qahramon deb bilardi. Bu hodisadan keyin Eron va AQSh munosabatlari yana ham kesinlashgan.

Hujumning sabablari haqidagi dastlabki chalkashliklar - Kirmon meri bu tasodifiy gaz portlashi ekanligini aytganidan keyin - tezda taxmin va ayblovlarga oʻz oʻrnini boʻshatdi. Eron prezidenti Ibrohim Raisi "jinoyatchi Amerika va sionistik rejimni" qatʼiy ayblab, ular "juda yuqori narx" toʻlashidan ogohlantirdi, Sulaymoniyning vorisi Ismoil Qaani ham "terror hujumi" uchun Isroil va AQShni aybladi.

Eron rasmiylarining taʼkidlashicha, portlashlar Eron muxolifatchisi Vohid Beheshti Isroil parlamentida Eronni toʻgʻridan-toʻgʻri nishonga olishga chaqirganidan bir kun keyin sodir boʻlgan. Oʻtgan haftada Isroilning Suriyadagi havo hujumlari chogʻida Eronning yuqori martabali qoʻmondoni halok boʻlgan edi.

Hujum ortida kim turgan?

Accociated Press agentligining taʼkidlashicha, Eronning "koʻplab dushmanlari bor", "shu jumladan surgun guruhlari va jangari tashkilotlar". Ammo maqsad va qoʻllanilgan usullardan kelib chiqib, koʻpchilik “Islomiy davlat”ni aybdor deb hisobladi. Baydenning yuqori martabali mulozimining aytishicha, portlashlar musulmon dunyosi boʻylab boʻsh boʻlinmalaridan tashkil topgan IShIDning oʻziga xos belgilariga ega.

Payshanba kuni terrorchilik guruhi oʻzining Telegram kanallarida ikki aʼzosi portlovchi kamarlarni ishga tushirgani haqida bayonot eʼlon qildi. “Qayerda topsangiz, ularni oʻldiring” sarlavhali bayonotda ikki portlovchining (ular aka-uka boʻlgan) ismlari koʻrsatilgan va ular “mushriklar”( turli sanam, tosh va hokazolarga, shuningdek, bir qancha erkak va ayol xudolarga eʼtiqod qiluvchi arablar) yigʻini nishonga olingani aytilgan.

Ammo guruh "qoʻshimcha dalil keltirmadi", dedi CNN va ularning portlashlar haqidagi maʼlumotlari Eron OAVlari berganidan farq qiladi. IShID tomonidan taqdim etilgan qurbonlar soni Eron rasmiylari xabar qilganidan sezilarli darajada yuqori edi.

“Islomiy davlat” qaytadimi?

Oddiy qilib aytganda, u yoʻqolmadi ham.

Yillar davomida sunniy ekstremistik guruhlar, shu jumladan IShID shialar koʻp boʻlgan Eronda tinch aholiga qarshi keng koʻlamli hujumlar uyushtirmoqda. IShID shialarni bidʼatchi deb hisoblaydi va ilgari shia ulamolari tomonidan boshqariladigan teokratik hukumat boshchiligidagi Erondagi ziyoratgohlar va diniy joylarni nishonga olgan.

The New York Times gazetasining taʼkidlashicha, Erondagi portlash IShIDning Eronni nishonga olishidagi "soʻnggi qonli epizod" boʻlib, uni "tuzatib boʻlmaydigan mazhabviy dushman" deb biladi. Eron rasmiylari IShIDning yana kamida oʻnlab hujumlarini bartaraf etganini daʼvo qilmoqda, deyiladi nashrda.

Tramp maʼmuriyatining sobiq Pentagon rasmiysi gazetaga bergan intervyusida "IShID va Eron oʻrtasida "hech qanday sevgi qolmagan" boʻlsa-da, "Gʻazodagi hozirgi mojaro va musulmonlarning Falastinliklarni birdam qoʻllab-quvvatlashi bilan hujum boshlash gʻalati vaqtga oʻxshaydi".

Keyin nima boʻladi?

Eron oliy rahnamosi Oyatulloh Ali Homanaiy hujumlarga "qattiq javob" berilishiga vaʼda berdi. Prezident Turkiyaga rejalashtirilgan safarini bekor qildi va mamlakat Afgʻoniston bilan chegarani kesib oʻtuvchi transport hajmini cheklashni xohlayapti.

Eron hujum uchun tezda qasos olishiga hech qanday jiddiy belgi yoʻq. Biroq, u Islom olamidagi hamdardlik toʻlqinidan foydalanib, AQShning Yaqin Sharqdagi beqarorlashtiruvchi aralashuvini toʻxtatishga chaqirish uchun harakat qiladi.

Boshidanoq Isroilda, uning gʻarbiy ittifoqchilari va arab davlatlari orasida Eron va u qoʻllab-quvvatlayotgan son-sanoqsiz jangari guruhlar qanday javob berishi mumkinligidan xavotirlar bor edi. XAMAS hujumidan bir necha kun oʻtib, AQSh prezidenti Jo Bayden Eronni "ehtiyot boʻlinglar" qabilida ogohlantirdi va mintaqaga ikki tashuvchi hujum guruhini toʻxtatuvchi vosita sifatida joʻnatdi.

Shunga qaramay, soʻnggi uch hafta ichida eronliklar va respublika ishonchli vakillarining yuqori martabali rahbarlariga qaratilgan bir qator dushmanlik harakatlari Eronni “oyoqqa turish”ga majbur qilgan koʻrinadi.
Birinchisi, dekabr oyi oxirida Isroilning Suriyadagi havo hujumi natijasida Inqilobiy gvardiyaning yuqori martabali qoʻmondoni halok boʻldi. Keyingi haftada Isroilning yana bir zarbasi Eronning eng kuchli vakili boʻlgan Livan shia jangari harakati Hizbullohning tayanchi boʻlgan, Bayrut janubidai XAMASning siyosiy rahbari oʻrinbosari Solih al-Aruriyni oʻldirdi.

3 yanvar kuni ikki xudkush terrorchi AQSh tomonidan respublikaning eng qudratli qoʻmondoni Qosim Sulaymoniy oʻldirilganining 4 yilligini nishonlash uchun janubiy Kirmon shahrida yigʻilgan 100 ga yaqin eronlikni oʻldirdi. Inqilobiy gvardiya qoʻmondonlari bunda Isroil aybdor deb taxmin qilgandan keyin sunniy jihodchilar guruhi “Islomiy davlat” hujumi uchun javobgarlikni oʻz zimmasiga oldi.

Oʻshanda Eron toʻgʻridan-toʻgʻri zarba bera boshladi. Qoʻriqchilar Erbilga hujumlarini "sionistik rejimning yaqinda sodir boʻlayotgan vahshiyliklari", shuningdek, qoʻriqchilar qoʻmondonlarining oʻldirilishi va "qarshilik"ga javob sifatida baholadilar.

Eron bir vaqtning oʻzida Kirmondagi xudkushlik hujumiga javoban Suriyadagi IShID nishonlariga raketa uchirdi. 16-yanvar kuni u Pokistonda yana bir sunniy jangari guruhi Jaysh ul-Adlni nishonga olib zarba berdi. Islomobod bunga javoban Erondagi pokistonlik ayirmachilarga qarshi raketa hujumlari bilan javob berdi.

Eron nima xohlaydi?

1979 yilda Eron Oyatulloh Ruhulloh Humayniy tomonidan egallab olingandan beri, mamlakat islomiy inqilobiy hukumatining bitta asosiy ambitsiyasi bor: Yaqin Sharq kelajagini belgilovchi yetakchi oʻyinchi boʻlish. Boshqacha qilib aytganda, u Isroilning kuchsizlanishini va Amerika Qoʻshma Shtatlarining oʻnlab yillik ustunlikdan soʻng mintaqadan butunlay ketishini xohlaydi. 1979 yilgi revolyutsiyadan beri Eron AQSh uchun katta tashqi siyosiy muammo sifatida qaraladi. Xususan, Eron hukumatining yadroviy dasturi, harbiy salohiyati, u qoʻllab-quvvatlaydigan AQSh va Isoilga qarshi qurolli guruhlar va eng asosiysi uning Rossiya va Xitoy bilan hamkorligi Qoʻshma Shtatlar uchun yetarlicha sabab boʻladi.

Eron Islom Respublikasi, kattaligi boʻyicha Yaqin Sharqdagi ikkinchi yirik davlat (Saudiyadan Arabistonidan keyin) va aholi soni boʻyicha (Misrdan keyin) oʻnlab yillar davomida ishonchli va koʻplab hisoblar boʻyicha mintaqa va undan tashqarida roli muhim boʻlgan. Eronning taʼsiri uning neft zahiralari (dunyoda toʻrtinchi oʻrinda), uning dunyodagi eng koʻp shialar yashaydigan shia musulmon davlati ekani, siyosiy va qurolli guruhlarni (jumladan, AQSh tomonidan belgilangan bir nechta terroristik tashkilotlar) qoʻllab-quvvatlashda faolligida koʻrinadi.

Bu guruhlarning Isroilga, AQSh kuchlariga va boshqa nishonlarga hujumlari mintaqada 2023 yil oxiri va 2024 yil boshida koʻpaydi. AQSh hukumati Eron tahdidini kamaytirishga qaratilgan bir qator siyosiy vositalaridan foydalangan. Sanksiyalar, cheklangan harbiy harakatlar va diplomatik aloqalar shular jumlasidandir. Lekin bularning barchasiga qaramasdan Eronning mintaqaviy taʼsiri va strategik imkoniyatlari kundan kunga ortyapti.