Amaldorlarning pullari qanday “yuvilyapti”?

Oʻtgan oyda AQSh prezidenti Donald Tramp “Amerika orzusi” sari eltadigan eng oson, ammo qimmatroq yoʻlni taklif qildi: “atigi” 5 million dollar toʻlagan xorijliklar “Tramp oltin kartasi”ni qoʻlga kiritib, AQShda doimiy istiqomat huquqini qoʻlga kiritishi mumkin. Biroq talabgorlarga qoʻyiladigan muhim bir talab ovoza qilinmadi. Chunki bu talab Amerika kabi demokratik jamiyat uchun oddiy hol, ammo koʻpchilik mamlakatlarda unchalik ham eʼtibor berilmaydigan holat.

Yaʼni “Oltin karta” talabgorlari, umuman har qanday pul kirituvchi va investorlarning daromad manbalari qonuniy, toʻlanadigan mablagʻlari qonuniy yoʻllar bilan topilgan boʻlishi lozim. Poraxoʻrlik, fohishabozlik, oʻgʻrilik, bosqinchilik, firibgarlik, shantaj, odam savdosi, qurol hamda narkotik moddalar noqonuniy savdosi orqali topilgan daromadlarni rivojlangan davlatlardagi banklar va hukumatlar qabul qilmaydi. Hatto bu pullarning egalari daromad manbaini isbotlab bera olmasa, tergovga va sudga ham tortilishi mumkin.

Pul tozalash mashinalari

Xoʻsh, katta-katta pora olib, byujetdan oʻgʻirliklar qilib pul toʻplagan, endi esa tinchroq va qonun ustuvorroq joyni qidirib, “sehrli diyor” tarafga “surish”ga shaylangan amaldorlar nima qilishlari kerak? Tabiiyki, ular qoʻllarida toʻplangan nopokiza pullarni “tozalab, yuvib olishga” ehtiyoj sezishadi. Buning yoʻllari esa koʻp.

Katta shaharlarning markazlarida oʻta hashamatli doʻkonlarga koʻzingiz tushgan boʻlsa kerak. Bu yerdagi tovarlarning narxlari oʻta qimmat. Bitta paypoqning bahosi 1 million soʻm deb yozilgan boʻlsa, ajablanmang. Xaridorlar deyarli yoʻq. Adashib kirib qolgan yoʻlovchilar ham tomosha qilib-qilib, chiqib ketishadi xolos. Bu doʻkonlarda goʻzal sotuvchi qizlar va navqiron qoʻriqchi yigitlarning maoshi, markazdagi ijaraning balandligi, elektr va boshqa xarajatlarni hisoblab koʻring-da, savdo deyarli yoʻq boʻlsa-da, yopilmay, bankrot boʻlmay ishlab turganidan hayratlaning.

Ammo imkoniyatingiz boʻlsa, aniqrogʻi, shaffoflik taʼminlangan boʻlsa, bu doʻkonlarning kunlik pul topshirishi va toʻlaydigan soliqlari kattaligini koʻrib battar hayratga tushasiz. Gʻalati-da axir, savdo deyarli boʻlmasa ham, inkassator xodimlari bunday doʻkonlardan har kuni bir qop pul olib chiqib ketishadi.

Bunday doʻkonlar aslida savdo nuqtalari emas, haqiqiy pul yuvish mashinalari! Manbasi shubhali va hujjatsiz millionlab dollar mana shunday “biznes” nuqtalari orqali oʻtib, “pok-pokiza” boʻlib egalarining choʻntagiga qaytib kiradi. Bu doʻkonlar orqali “shuncha pulni qayerdan oldingiz?”, degan savolga javob topiladi – “markazdagi elita butiklarim katta daromad keltiradi, bu pullar ulardan tushgan, soliqlari ham toʻlangan”.

Yoki sovet davrida katta pul toʻplagan korrupsioner amaldorlar va “soyadagi biznesmenlar” lotereyalardan foydalanishgan. Ular avtomobil yoki katta pul yutugʻi chiqqan lotereya sohiblaridan bu yutuqli biletlarni yutuq narxi yoki undan ham qimmatroqqa sotib olishgan. Iqtisodiy jinoyatlarga qarshi kurashuvchi idora – OBXSS yoki boshqa huquqni muhofaza qilish idoralari oldida shu tariqa “yuzlari yorugʻ” boʻlgan.

Umuman olganda, pul yuvish – bu jinoiy yoʻl bilan olingan pul mablagʻlari yoki boshqa mulkni qonunga muvofiq egalik, foydalanish yoki taqsimlash kabi koʻrinadigan holga keltirish, yaʼni ularni “soyadagi” hamda noqonuniy biznesdan rasmiy va qonuniy maydonga oʻtkazish jarayonidir. Maqsad – oʻsha mablagʻlardan ochiq va ommaviy ravishda foydalanish imkonini yaratish, albatta. Rasmiy hujjatlarda bu “jinoyat yoʻli bilan olingan pul mablagʻlari yoki boshqa mulkni legalizatsiyalash”, oddiy til bilan “pul yuvish” deb ataladi.

Atamaning kelib chiqishi: mafiya va “kir yuvish avtomatlari”

Pul yuvish jarayonida daromadning haqiqiy manbasi yashiriladi, real oldi-sotdi operatsiyalari formal operatsiyalar bilan almashtiriladi, iqtisodiy mohiyat buziladi; boshlangʻich bosqichlarda hujjatlar soxtalashtirilishi, uchinchi shaxslar nomiga oʻtkazish ham qoʻllanilishi mumkin. Mablagʻlarni soʻnggi legalizatsiya qilish uchun esa koʻplab qonuniy meʼyorlar va boshqa koʻplab yuridik mexanizmlardan foydalaniladi.

Pul yuvish (inglizcha money laundering) atamasi AQShda 1920-1930-yillarda paydo boʻlgan; oʻsha paytda mafiya, xususan, mashhur Al Kapone va uning safdoshlari, noqonuniy spirtli ichimliklar savdosi, qimor oʻyinlari va fohishabozlikdan olingan daromadni legallashtirishga uringanlar.

Amerika mafiyasi toʻplangan naqd pulni legallashtirish maqsadida, koʻplab avtomatlashtirilgan kir yuvish shoxobchalarini ochishgan. Kichik, narxi past, avtomatlari bor va mijozlari koʻp keng tarmoqda naqd tushumni nazorat qilish qiyin boʻlgan, shu bois noqonuniy olingan katta miqdordagi naqdni real tushumga qoʻshib yuborib, goʻyoki halol biznes ortidan topilgan pul qilib koʻrsatish imkoniyati tugʻilgan.

Ammo amerikalik yozuvchi Jefri Robinson mazkur atamaning paydo boʻlishi sabablari boshqa, degan fikr bildirgan. Yozuvchining taʼkidlashicha, “pul yuvish” atamasi ilk marta The Guardian gazetasi tomonidan Uotergeyt skandali davrida Richard Nikson saylov kampaniyasining noqonuniy moliyalashtirilishiga bogʻliq ravishda qoʻllanilgan.

Globallashuv sharoitida pul yuvishda koʻpincha offshorlar – “soliq jannatlari” sanaladigan davlatlardan foydalaniladi; ularning bank tizimlarida benefitsiarlar anonimligi va maxfiyligi taʼminlanadi. (Bu haqda keyingi maqolamizda alohida soʻz yuritamiz – muallif.)

Nima boʻlganda ham, oʻshandan buyon bu fenomen butun dunyo boʻylab tarqaldi: Karib offshorlaridan tortib, Yevropa va AQShning nufuzli moliyaviy gigantlari ishtirokidagi bank mojarolarigacha aynan pul yuvish mexanizmi bilan aloqador.

Huquqiy chegaralar: tizimga qarshi jinoyat

Hozirgi kunda pul yuvish – jinoiy yoʻl bilan olingan daromadlarni legallashtirishni anglatadi. Xalqaro huquqda bu – topilgan mablagʻning manbasini yashirish, ularning noqonuniy kelib chiqishi toʻgʻrisida bilgan holda harakat qilish va ularni qonuniy iqtisodiyotga integratsiyalashga urinish bilan bogʻliq jinoyat sifatida talqin etiladi.

Bu jarayonga turli mamlakatlarda turlicha yondashiladi. AQShda – asosan narkotiklar, qurol, korrupsiya va boshqa jinoiy daromad yoʻllariga alohida eʼtibor qaratiladi. Yevropa Ittifoqida esa bu tushunchaga kengroq yondashiladi. Har holda bu – jus cogens, yaʼni deyarli barcha davlatlar uchun majburiy meʼyor hisoblanadi – pul yuvishga yordam berish mumkin emas!

“Iflos” pulni yuvishning uch bosqichi

Mutaxassislar pul yuvishning anʼanaviy uch bosqichini ajratib koʻrsatishadi:

1. Placement (joylashtirish) – pulni bank tizimiga kiritish (masalan, tovar xaridlari yoki soxta, boshqalar nomiga ochilgan firmalar orqali).
2. Layering (koʻp bosqichli niqoblash) – murakkab (bir necha oluvchilar zanjiri orqali) pul oʻtkazmalari, offshor hisoblari, soxta operatsiyalar shaklidagi murakkab zanjirlar.
3. Integration (integratsiya) – yuvilgan pulni “toza” hisoblab, uni qonuniy tadbirkorlik sxemalariga qayta kiritish: masalan, koʻchmas mulk, sanʼat asarlari, qonuniy bizneslarga investitsiyalar va hokazo.

Hozir esa ancha murakkab sxemalar – kriptovalyuta mikserlari, moliyaviy-texnologik platformalar, darknetdan foydalanish kabi vositalar ham qoʻllanilyapti.

Ayrim ekspertlarning yozishicha, Oʻzbekistonda birinchi maʼmuriyat davrida korrupsioner amaldorlar pul yuvishda “bir oʻq bilan ikkita quyonni” urishgan. Xorijiy investorlar Oʻzbekistonga ishonmay qolganiga qaramasdan, prezident investorlar topishni qattiq talab qilgan. Natijada amaldorlar va ularning “mafiya”ga oid hamtovoqlari xorijda soxta firmalar ochib yoki xorijliklar nomiga Oʻzbekistondan pul oʻtkazib, keyin bu pullarni goʻyoki Oʻzbekistonga investitsiya qilib kiritib, bizneslar ochishgan. Ham jinoiy pullar yuvilgan, ham qonuniy va hukumat himoyasi, kafolatlari hamda soliq va bojxona imtiyozlaridan foydalanuvchi serdaromad biznes nuqtalari ochilgan.

Xalqaro miqyosda kurash: FATF va “qora roʻyxatlar”

1989 yilda Pul yuvishga qarshi moliyaviy choralar ishlab chiqish guruhi (FATF) tashkil etilgan. Mazkur tashkilot tuzilgan “qora roʻyxatlar” – pul yuvish jinoyatlariga qarshi kurashda hamkorlik qilmayotgan davlatlarga bosim oʻtkazish vositasiga aylangan.

BMT, Interpol va mintaqaviy tashkilotlar (masalan, Yevropadagi MONEYVAL) bu boradagi saʼy-harakatlarni oʻzaro muvofiqlashtiradi. Xalqaro konvensiyalar davlatlardan maxsus moliyaviy monitoring agentliklarini tuzishni, banklardan mijozlarni tekshirishni, yaʼni “Oʻz mijozingni tani” (Know Your Customer) tamoyiliga amal qilishni talab etadi.

Zamonaviy reallik: raqamlashtirish va globallashuv

Bugungi kunda pul yuvish koʻlami oʻta keng – BMT maʼlumotlariga koʻra, har yili jahon YaIMining 2-5 foizi “pul yuvish” jarayonidan oʻtadi – bu esa trillionlab dollarni tashkil qiladi.

Londondagi elit koʻchmas mulkning taxminan 10 foizi offshor kapitali bilan bogʻliq boʻlishi mumkin.

Afrikadan har yili 30 milliard dollargacha mablagʻ noqonuniy konchilik sxemalari orqali olib chiqiladi.

FinCEN Files maʼlumotlariga koʻra, faqatgina 5 yil ichida yirik banklar 2 trln dollar miqdorida shubhali tranzaksiyani amalga oshirgan.

Shu bilan birga, bu jinoiy harakatga qarshi xalqaro hamkorlik kuchaymoqda, Shveysariya va Lyuksemburg kabi mamlakatlar bank maxfiyligidan qisman voz kechgan. Ammo muammoning koʻlami qisqarmayapti.

Mutaxassislarning aytishicha, koʻpincha uchta sohada pul yuvish xavfi oʻta yuqori:

1. Bank tizimi – korrupsiyalashgan banklar va anonim hisobvaraqlar orqali;
2. Koʻchmas mulk – London yoki Dubaydagi hashamatli xonadonlar jinoiy mablagʻlarni saqlash uchun oʻziga xos “seyf” vazifasini bajaradi;
3. Kriptovalyuta – ular XXI asrning yangi “offshorlari” hisoblanadi.

Yaqin oʻtmishda roʻy bergan yirik mojarolar buni tasdiqlaydi. Masalan, HSBC banki narkokartellarning milliardlab dollarini oʻtkazgani fosh etilgan. Danske Bank Estoniya filiali orqali 200 milliard yevro mablagʻni “yuvgan”. “Panama qogʻozlari” va “Pandora fayli” butun dunyo boʻylab siyosatchilar va oligarxlar uchun offshor kompaniyalar tarmogʻini fosh etgan.

Milliy amaliyotlar: AQShdan Oʻzbekistongacha

AQShda Bank Secrecy Act nomli oʻta keskin qonun va shubhali operatsiyalarni kuzatib boruvchi FinCEN agentligi mavjud. Yevropa Ittifoqida – AML (Anti-Money Laundering) direktivalari qoʻllaniladi.

Oʻzbekistonda ham, koʻplab postsovet davlatlari kabi, moliyaviy monitoring tuzilmalari tashkil etilgan boʻlib, banklar shubhali operatsiyalar haqida darhol xabar berishga majbur.

Biroq mutaxassislarning taʼkidlashicha, oʻtish davridagi iqtisodiyot va “soya iqtisodiyoti”ning katta ulushga egaligi bois bu tizimning samaradorligi hozircha cheklangan.

Raqamli davr: kriptovalyuta va darknet

Raqamlarga murojaat qilsak, Silk Road savdo maydonchasi 2011-2013 yillarda bitkoin orqali 1,2 milliard dollarlik tranzaksiyani amalga oshirgan.

2021 yilda AQShning Bitfinex kriptobirjasi xakerlar tomonidan buzib kirilganidan soʻng, 3,6 milliard dollar qiymatdagi kriptovalyutani musodara qilgan.

Chainalysis xizmatining baholashicha, 2022 yilda 20 milliard dollardan ziyod kriptovalyuta jinoyat bilan bogʻliq manzillar orqali oʻtgan.

Shunga qaramasdan, kriptovalyuta tizimi nafaqat pul yuvish ixlosmandlari, balki bu jarayon bilan bogʻliq jinoyatlarini tekshirish uchun ham qulay jihatlarga ega. Masalan, blokcheyn shaffof boʻlib, offshorlardan farqli oʻlaroq, barcha tranzaksiyalar ommaviy tarmoqda nisbatan abadiy saqlanadi. Bu esa tergov uchun juda qulay imkoniyat yaratadi.

Xulosa: global “kir yuvish mashinasi” jadal ishlamoqda

Pul yuvish tarixi – bu faqat mafiya yoki kartellar bilan bogʻliq hikoyalardan iborat emas. Bu – uyushgan jinoiy guruhlar (mafiya) va siyosiy elitalarning hamkorligi, offshorlar, banklar va kriptobirjalar ortida yashirilgan tizimi hisoblanadi. Panama Papers, FinCEN Files, HSBC, Danske Bank bularga jonli misol boʻla oladi.

Iqtisodiy va ijtimoiy oqibatlar

Pul yuvish sogʻlom raqobatni yoʻq qiladi: halol biznes “iflos pullar”ga magʻlub boʻladi. Bu sogʻlom investitsion muhitni buzadi, korrupsiya koʻlamini oshiradi va moliyaviy tizimga ishonchni pasaytiradi.

Bu muammoning siyosiy tomoni ham bor: jinoyatchilar davlatga taʼsir qilish imkoniyatini “sotib olishadi”, davlat esa legitimligini yoʻqotadi.

Kurash samarali boʻladi, agar...

Xoʻsh, pul yuvish sxemalariga qarshi kurash ustidan “mukammal nazorat tizimi” mavjudmi? Hozircha yoʻq, ehtimol yaqin oʻrtada topilmas ham. Chunki jinoiy sxemalar qonunlardan tezroq yaratiladi. Lekin texnologiyalar muvozanatni oʻzgartirmoqda: bugun Big Data va sunʼiy intellekt banklarga shubhali operatsiyalarni aniqlash, “aloqalar tarmogʻini” qurishda yordam beryapti.

Shu bilan birga, FATF mutaxassislarining taʼkidlashicha, pul yuvishga qarshi kurash – bu faqat texnologiyalarga emas, balki siyosiy irodaga ham bogʻliq. Agar siyosiy elitalarning oʻzlari “xufiyona kapital”dan shaxsiy manfaatdor boʻlsa, hech qanday nazorat ish bermaydi.

Abulfayz Sayidasqarov