Xufiyona iqtisodiyot: sabablar va oqibatlar

Jahon iqtisodiyotining rivojlanishi bilan bir qatorda uning yashirin tomonlari ham kuchayib bormoqda. Bu – iqtisodiy faoliyatning rasmiy hisobga olinmaydigan qismi boʻlgan xufiyona iqtisodiyot fenomeni. Unga pora olish-berish, soliq toʻlashdan qochish, litsenziyasiz faoliyat, norasmiy mehnat va noqonuniy savdo kabi turli faoliyatlar kiradi.

Xufiyona iqtisodiyotning koʻlami Afrika va Osiyo mamlakatlarida juda dahshatli. Masalan, Afrika mamlakatlarida xufiyona iqtisodiyot YaIMning 50-60 foizgacha yetadi. Aytaylik, Nigeriyada koʻpchilik aholi norasmiy sektorda ishlaydi. Hindistonda esa xufiyona iqtisodiyot hajmi 20-25% atrofida boʻlib, bu mamlakatning iqtisodiy oʻsishiga toʻsiq boʻlib qolmoqda. Gana va Tanzaniyada ham bu koʻrsatkich 45-55% atrofida.

Xufiyona iqtisodiyotning asosiy sabablari, uning turli mamlakatlar iqtisodiyotiga taʼsiri va uni cheklash choralari doimo dolzarb boʻlib qolyapti.

Xufiyona iqtisodiyotning asosiy sabablari

1. Soliq yuki va davlat boshqaruvi zaifligi

Koʻp hollarda korxonalar va shaxslar xufiyona faoliyatga oʻtib ketishining sababi – yuqori soliq yuki va davlat apparatining zaifligi hisoblanadi. Agar biznes rasmiy faoliyat yuritishda foydadan koʻra koʻproq xarajatga uchrasa, u muammoni “hal qilish” uchun norasmiy usullarga murojaat qiladi. Soliqlarning adolatsiz taqsimoti va maʼmuriy toʻsiqlar ham bu jarayonni kuchaytiradi.

Agar soliq yuki yuqori boʻlsa va davlat boshqaruvi samarali boʻlmasa, tadbirkorlar va fuqarolar yashirin iqtisodiyotga oʻtishga moyildir.

Misol uchun, Oʻzbekistonda 2024 yilda xufiyona iqtisodiyotning umumiy hajmi 505,7 trillion soʻmni tashkil etgan boʻlib, bu esa yalpi ichki mahsulotning 34 foiziga teng.

2. Korrupsiya va shaffoflik yetishmasligi

Korrupsiya darajasi yuqori boʻlgan davlatlarda biznes va fuqarolar rasmiy institutlarga ishonmaydi. Bu esa ularni xufiyona iqtisodiyotga tortuvchi omilga aylanadi. Shaffoflik va hisobdorlikning yetishmasligi institutsional zaiflikni yanada chuqurlashtiradi.

Masalan, Nigeriyada korrupsiya darajasi yuqori boʻlib, bu mamlakatda xufiyona iqtisodiyotning kengayishiga sabab boʻlmoqda. Rasmiy maʼlumotlarga koʻra, Nigeriyada xufiyona iqtisodiyot yalpi ichki mahsulotning 57,4% ini tashkil etadi.

3. Mehnat bozorida rasmiy ish oʻrinlarining yetishmasligi

Aholisi tez oʻsib borayotgan mamlakatlarda ish oʻrinlarining yetishmasligi sababli odamlar norasmiy ish faoliyatiga majbur boʻladi. Masalan, koʻplab rivojlanayotgan davlatlarda ishchilar uy xizmatlari, qurilish, chakana savdo va transport sohalarida hech qanday shartnoma va ijtimoiy kafolatlarsiz ishlashga majbur.

Misol keltiradigan boʻlsak, Hindistonda mehnat bozorida rasmiy ish oʻrinlarining yetishmasligi sababli koʻplab fuqarolar norasmiy sektorda ishlashga majbur boʻlmoqda. Rasmiy maʼlumotlarga koʻra, Hindistonda xufiyona iqtisodiyot yalpi ichki mahsulotning 20-25 foizini tashkil etadi.

2024 yil maʼlumotlariga koʻra, Hindistonda mehnatga layoqatli aholining 70 foizdan ortigʻi norasmiy sektorda ishlaydi. Bu mamlakatda YaIMning 23 foizga yaqinini norasmiy iqtisodiyot tashkil etadi.

4. Qonunchilik bazasining kamchiligi

Xufiyona iqtisodiyot rivojlanishiga taʼsir qiluvchi yana bir omil – qonunlarning aniq emasligi yoki ularning samarasiz ijrosidir. Qonunlar mavjud boʻlsa-da, ularning amalga oshirilishidagi boʻshliqlar, huquqni muhofaza qiluvchi organlar faoliyatidagi zaifliklar yashirin iqtisodiyotga yoʻl ochadi.

Xufiyona iqtisodiyotning oqibatlari

1. Soliq tushumlarining kamayishi

Davlat byudjetining asosiy manbalari soliqlar ekan, xufiyona iqtisodiyot ulushi ortishi bilan rasmiy daromadlar qisqaradi. Bu esa ijtimoiy xarajatlar – taʼlim, sogʻliqni saqlash, pensiya va infratuzilma kabi sohalarni moliyalashtirishni qiyinlashtiradi.

2. Norasmiy mehnat va ijtimoiy himoyasizlik

Xufiyona ishchilar ijtimoiy himoya tizimidan – pensiya, sugʻurta, mehnat huquqlaridan mahrum boʻladi. Bu esa kelajakda aholida kambagʻallik va ijtimoiy noustuvorlik xavfini kuchaytiradi.

3. Raqobatning buzilishi va investitsiya xavfi

Norasmiy biznes qonuniy talablarga rioya etmasdan ish yuritgani uchun ularga nisbatan rasmiy korxonalar kamroq raqobatbardosh boʻladi. Bu esa investitsiya muhitini yomonlashtiradi va yangi investitsiyalarni jalb qilishni qiyinlashtiradi.

4. Makroiqtisodiy notenglik

Xufiyona iqtisodiyot ishsizlik va YaIM (yalpi ichki maxsulot), ishsizlik darajasi va boshqa makroiqtisodiy koʻrsatkichlarning notoʻgʻri baholanishiga olib keladi. Bu esa notoʻgʻri siyosiy qarorlarga va iqtisodiy rejalashtirishda xatoga sabab boʻladi.

Aytaylik, Misrda soʻnggi yillarda norasmiy mehnat 60% atrofida boʻlib, bu ishsizlik koʻrsatkichlarini past koʻrsatmoqda. Ammo real ahvolda millionlab odamlar rasmiy ish joyiga ega emas, bu esa iqtisodiy siyosatni notoʻgʻri yoʻnalishga boshlamoqda.

Qolaversa, Jahon banki maʼlumotlariga koʻra, yuqori norasmiylik darajasiga ega mamlakatlarda toʻgʻridan-toʻgʻri xorijiy investitsiyalar hajmi oʻrtacha 15-20% past boʻladi.

Braziliyada 2024 yilda kichik va oʻrta biznesning 40 foizdan ortigʻi norasmiy faoliyat yuritmoqda. Natijada xorijiy investitsiyalar hajmi 8 foizga kamaydi, chunki biznes muhitining noaniqligi investorlar ishonchini pasaytirdi.

2024 yilgi xalqaro tahlilga koʻra, norasmiy sektor yuqori boʻlgan mamlakatlarda real ishsizlik darajasi rasmiy statistikadan 1,5-2 baravar yuqori boʻlishi mumkin.

Oʻzbekiston hukumati raqamli nazorat tizimlari (Ye-NDS, Soliq nazorati kameralar tizimi) orqali bu koʻrsatkichni 2025 yilda 30 foizdan pastga tushirishni rejalashtirmoqda.

Yechim va tavsiyalar

1. Soliq islohotlari va ragʻbatlantirish

Soliq yukini adolatli va shaffof shaklda qayta taqsimlash, kichik va oʻrta biznesni ragʻbatlantirish orqali rasmiy iqtisodiyotga oʻtishni osonlashtirish mumkin.

Masalan, Oʻzbekistonda 2024 yilda soliq yuki va davlat boshqaruvi samaradorligini oshirishga qaratilgan islohotlar amalga oshirilmoqda. Xususan, soliq maʼmuriyatini raqamlashtirish va soliq toʻlovchilarni ragʻbatlantirishga qaratilgan chora-tadbirlar koʻrilmoqda.

Oʻzbekistonda QR-skanerlar orqali cheklarni aniqlash, Ye-NDS tizimi orqali tovar aylanmasini kuzatish, 2024 yilda norasmiy aylanmani 4,5 foizga kamaytirdi.

Shu bilan birga, adolatli soliq tizimi fuqarolar va biznesni koʻproq rasmiy faoliyatga undaydi. Soliq imtiyozlari, patent asosidagi soliq rejimlari kichik biznesni norasmiylikdan chiqarishda muhim vosita boʻlishi mumkin.

Masalan, Gruziyada 2008 yildan boshlab joriy etilgan yengil soliq tizimi soʻnggi yillarda xufiyona iqtisodiyot hajmini 66 foizdan 35 foizgacha qisqartirdi.

2. Qonuniy institutlarni kuchaytirish

Sud tizimi, huquqni muhofaza qiluvchi organlar va litsenziyalash jarayonlari isloh qilinishi kerak. Fuqarolar va biznes subʼektlari qonunlar ishlashini his etishi lozim.

Sudlar, soliq organlari va boshqa nazorat institutlari kuchli boʻlsa, yashirin iqtisodiy faoliyatni cheklash osonlashadi. Bu fuqarolar orasida qonunlarga ishonchni kuchaytiradi.

Misol uchun, Estoniyada elektron sud tizimi va raqamli ruxsatnomalar soʻnggi oʻn yillikda yashirin iqtisodiyotning sezilarli qisqarishiga olib keldi.

3. Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish

Toʻlov tizimlarining raqamlashuvi, onlayn nazorat mexanizmlari va blokcheyn texnologiyalari orqali yashirin iqtisodiy faoliyatni aniqlash osonlashadi.

Raqamli toʻlovlar, onlayn savdo va elektron nazorat tizimlari yordamida iqtisodiy faoliyatni aniqlash va soliq bazasini kengaytirish mumkin.

4. Mehnat bozorini rasmiylashtirish

Ishchilarni rasmiy roʻyxatdan oʻtkazish va mehnat shartnomalarini majburiylashtirish orqali ularning huquqlarini himoya qilish va norasmiylikni kamaytirish mumkin.

Mehnat shartnomalarining majburiyligi, ish beruvchilar uchun ragʻbatlar va bandlik markazlarining islohoti yordamida fuqarolar norasmiy bandlikdan chiqib ketishiga yordam beriladi.

Polsha misolida koʻradigan boʻlsak, bu mamlakatda 2010 yildan boshlab mehnat shartnomasi orqali soliqqa tortish imtiyozlari berilishi natijasida norasmiy mehnat 15 yil ichida 25 foizdan 12 foizgacha tushdi.

Xulosa

Xufiyona iqtisodiyot – bu murakkab, koʻp qatlamli muammo boʻlib, uning ildizlari iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy omillarga borib taqaladi. Uning oqibatlari nafaqat iqtisodiy oʻsishga, balki ijtimoiy barqarorlikka ham jiddiy taʼsir qiladi. Shuning uchun davlatlar samarali siyosat, islohotlar va global hamkorlik orqali xufiyona iqtisodiyotni rasmiy iqtisodiyotga jalb etishga harakat qilishi lozim.

Abulfayz Sayidasqarov