Istilo mexanizmi: uslublar turlicha, maqsad oʻzgarmas

Inson umri davomida vaqti va kuchini hayot kechirishi uchun zarur boʻlgan qulay sharoit va muhit hamda resurslar qidirishga sarflaydi. Kimlardir mahsulot yoki xizmatlar taqdim etib, bu resurslarni olishga urinadi. Kimlardir esa mehnat qilmasdan, zoʻravonlik bilan boshqalarning resurslarini tortib olishga harakat qiladi. Tor ijtimoiy doiralarda bu jinoyat oʻgʻrilik va bosqin deb ataladi. Xalqlar va davlatlar miqyosida esa istilochilik deb nomlanadi.

Istilochilik – bu turli davrlarda turli koʻrinishda mavjud boʻlgan ijtimoiy hodisa.

1. Imperiyalar davri: qilichlar gapirganda

Kadimgi dunyoda istilochilik asosan harbiy yoʻl bilan amalga oshirilar edi. Bosib olingan yerlarda aholi zoʻrlik bilan boʻysundirilar, qulga aylantirilar, mahalliy til, din va madaniyat yoʻq qilinar, qullikka asoslangan harbiy maʼmuriyat joriy etilar edi.

Rim imperiyasining Britaniyani zabt etishi (43-84 yillar)

Buyuk Britaniya Rim imperiyasi tomonidan 43 yilda imperator Klavdiy davrida bosib olindi. Rimliklar hokimiyatni mustahkamlash uchun harbiy yoʻllar qurdi, mahalliy qabilalarni boʻysundirdi va rimcha huquq tizimini joriy qildi.

Chingizxon yurishlari (XII-XIII asrlar)

1206 yilda Chingizxon moʻgʻullar imperiyasini tuzdi va tez orada butun Osiyo va Yevropaga yurishlarni boshladi. 1219-1221 yillarda u Markaziy Osiyoni, jumladan, Xorazmshohlar davlati (hozirgi Oʻzbekiston hududini) bosib oldi. Moʻgʻullar nihoyat shafqatsizligi va hayvon kabi befarosatligi bilan ajralib turgan: shaharlar vayron qilingan, aholining katta qismi qirib tashlangan yoki asirga olingan. Urushlarda oldingi saflarda – dushman hujumining birinchi va eng ogʻir zarbasini qabul qiladigan qatorda turishga majburlangan. Qalʼalarni qamal qilishda ular devorlarga chirmashgan. Raqib taraf ularning ustidan qaynoq suv, qizigan moy va boshqa xavfli buyumlar toʻkib yuborishgan. Ularning narvonlarini itarib, agʻdarib yuborib oʻldirishgan.

Moʻgʻullar ilk davrlarda oʻzlari bosib olingan yerlarning meʼmorchiligi, dehqonchilik yoki kulolchiligi bilan qiziqmagan. Ular oʻz otlari va chorvalari oʻtlashi uchun maysalari boʻliq dala hamda yaylovlarga qiziqishgan.

Avvalboshda moʻgʻullar odamlarga shunchaki qul va askar sifatida qarashgan. Ularning bilimi va hunarlari deyarli eʼtiborga olinmagan.

Masalan, hozirgi Qarshi shahri yaqinida avval Nasaf (Naxshab) shahri boʻlgan. Moʻgʻullar bostirib kelib, oʻrnashgach, shaharda yashashni istamagan. Ular chorvalari uchun oʻtloqlari keng maydonni tanlab, oʻsha yerda oʻtov tikishgan. Keyinchalik lashkarboshi uchun saroy qurish boshlangan. Nasafliklar Qarshidan 20 kilometrcha uzoq yerga qatnab, bu qurilishda ishtirok etgan. Saroy esa moʻgʻul tilida “Qarshi” degani. Nasafliklar birin-ketin yangi shaharga koʻchib oʻta boshlagan. Shu tariqa Qarshi shahri paydo boʻlgan.

2. Kolonializm: xoʻjayinlar va mustamlakalar

XVII-XIX asrlarda Yevropa davlatlari mustamlakalar orqali iqtisodiy va siyosiy taʼsirlarini kengaytirishdi.

Buyuk Britaniyaning Hindistonni bosib olishi (1757-1858 yillar)

1757 yilda Britaniyaning “Ost-Indiya” (Sharqiy Hindiston) kompaniyasi Hindistonning katta qismini nazoratga oldi. 1858 yilda esa Britaniya rasman Hindistonni mustamlakaga aylantirib, “Britaniya tojining durdonasi” deb ataldi. Hind xalqi mehnat resurslari sifatida qoʻllanildi, milliy sanoat yoʻq qilindi.

Fransiya va Jazoir (1830-1962 yillar)

Fransiya 1830 yilda Jazoirni bosib oldi va bu mamlakatni toʻliq mustamlakaga aylantirdi. Joylardagi arab va berber aholisi oʻz yerlaridan mahrum qilindi, fransuzlar esa qishloq xoʻjaligi va tijorat sohasini toʻliq nazoratga oldi.

3. XX asr: geosiyosiy oʻyinlar va mafkuraviy istilochilik

XX asrda istilochilik anʼanaviy harbiy yoʻllardan tashqari, mafkuraviy va iqtisodiy vositalar orqali amalga oshirila boshlandi.

Sovet ittifoqi va Sharqiy Yevropa (1945-1991 yillar)

Ikkinchi jahon urushida sovet ittifoqi Germaniyani magʻlub etgandan soʻng, Sharqiy Yevropani oʻz taʼsiri ostiga oldi. Polsha, Chexoslovakiya, Vengriya, Bolgariya va Ruminiyada kommunistik hukumatlar oʻrnatildi. Sovet ittifoqi bu davlatlarning iqtisodiy va siyosiy mustaqilligini chekladi, ularni Varshava shartnomasiga majburiy qoʻshilgan holda “temir parda” ortida saqladi.

AQSh va Marshall rejasi (1948-1952 yillar)

Ikkinchi jahon urushidan soʻng AQSh Yevropani iqtisodiy jihatdan nazorat qilish uchun Marshall rejasini amalga oshirdi. Germaniya, Fransiya, Italiya kabi davlatlarga katta mablagʻ ajratildi. Bu yordam tashqi qaramlikka aylanib, AQSh taʼsiri kuchayishiga olib keldi.

4. Zamonaviy istilochilik: siyosat, iqtisod va axborot quroli

Bugungi kunda hududlarni qoʻshin bilan egallash oʻrniga, davlatlar siyosiy, iqtisodiy va axborot texnologiyalari orqali boshqalarga taʼsir oʻtkazmoqda.

Iqtisodiy bosim

Xitoyning “Bir kamar, bir yoʻl” siyosati (2013 yildan hozirgacha)

Xitoy Afrika, Osiyo va Yevropa davlatlariga yirik infratuzilma kreditlari beradi. Ammo baʼzi davlatlar qarzini toʻlay olmay, Xitoyga iqtisodiy qaram boʻlib qolmoqda. Masalan, Shri-Lanka 2017 yilda qarzini toʻlay olmay, Xambantota portini 99 yilga Xitoyga ijaraga berdi. Shu tariqa Xitoy dunyoni egallamoqda.

Ayrim tahlilchilarning taxmin qilishicha, bu jarayon Pekinning davlat siyosati darajasiga koʻtarilgan. Turli davlatlar bilan vizasiz munosabatlar oʻrnatilayotgani ham faqat Xitoy manfaatlariga xizmat qiladi.

Shuningdek, xorijda biznes qilishni istagan fuqarolarga foizsiz yoki oʻta past, ramziy miqdordagi foizga ega, juda katta miqdorda kreditlar beriladi. “Boringlar va dunyoni egallanglar” deyiladi goʻyo. Keyin esa bu yangi boy xitoyliklar dunyoning turli chekkalariga tarqalib, barcha bino, biznes va yerlarni sotib ola boshlaydi. Pora berib, mahalliy hukumatlarni qoʻlga oladi. Xitoyliklarni koʻchirib olib boradi.

Xitoyliklar iqtisodiy istilochiligining asosiy ustunlaridan biri bu – demping siyosati. Masalan, qalam ishlab chiqaradigan xitoy kompaniyasi xorijiy davlatga kirib keldi, deylik. U oʻz qalamlarini oʻta arzon narxda, hattoki tannarxidan ham past narxda, zarariga sota boshlaydi va boshqa raqobatchilarini bozordan chiqarib yuboradi. Uning zararini esa Xitoy hukumati subsidiya shaklida toʻlab beradi. (Bu borada Yevropa va AQShda real keyslar mavjud). Faqat Xitoy kompaniyasi mahalliy bozorda monopol boʻlib qolgach, oʻzi istagan shart va baland narxlarda sota boshlaydi. Kimdir bundan foydalanib, bozorga kirmoqchi boʻlsa, uni yana demping bilan chiqarib yuborib, avvalgi sxemani takrorlashadi.

Yoki boʻlmasa, biror mamlakatga doimiy iqtisodiy-siyosiy yordam berish orqali uni oʻziga qaram qilib qoʻyish mumkin. Yoxud diniy va madaniy oʻxshashliklarni manipulyatsiya qilish orqali boʻysundirish holatlari ham uchraydi. Kuchli davlat kuchsiz davlatni bosib olmasa-da, uning rahbariyatini oʻz qoʻgʻirchogʻiga aylantiradi yoki qaysar hukmdorlarni, oʻz qoʻgʻirchogʻini oliy mansabga oʻtirgʻizib qoʻyadi. Keyin esa uning resurslaridan foydalanishga kirishadi.

Masalan, Eronning Yaqin Sharqdagi proksi shia davlatlari va guruhlari, shuningdek, Rossiyaning satellit davlatlari bilan munosabatlari bunga misol boʻladi.

Yoxud Trampning Ukrainani ogʻir tanlov qarshisida qoʻyib, uning nodir metal konlari ustidan nazorat oʻrnatishga intilayotganini ham qayd etish mumkin.

Axborot urushi

Rossiya va 2016 yildagi AQSh prezidentlik saylovlari

Rossiyaning AQSh saylov jarayoniga kiberhujumlar va ijtimoiy tarmoqlardagi targʻibot orqali aralashgani haqida keng muhokamalar boʻldi. Kreml AQSh jamoat fikrini oʻzgartirishga urinib, ommaviy axborot vositalari orqali taʼsir oʻtkazgani aytiladi.

Kiberhujumlar

2020 yilda SolarWinds hujumi

Rossiyaning xakerlik guruhlari AQSh hukumati va yirik korporatsiyalarning maʼlumotlar bazalariga hujum qildi. Bu hodisa kiber istilochilik qanchalik jiddiy tahdidga aylanganini koʻrsatib berdi.

Shaklan oʻzgarsa-da, mohiyatan oʻzgarmas jarayon

Istilochilik tarixi shundan dalolat beradiki, uning shakllari davrga qarab oʻzgarib borgan, ammo maqsad doimo bir xil: hokimiyatni va resurslarni tortib olish yoki nazorat qilish boʻlgan.

Kezi kelganda aytish joiz, barcha davrlarda barcha istilochilar biror xalqni bosib olib boʻysundirishni istasa, avval uni ona tilidan mahrum qilib, oʻz tilini oʻrganish va qoʻllashga majbur etadi. Keyin esa dinidan mahrum qiladi. Asosan qadimgi madaniyati va milliy etnografik kolonializm qadriyatlariga urgʻu beradi.

Masalan, qozogʻistonlik tahlilchining aytishicha, bir paytlar son jihatdan qirgʻizlar bilan teng boʻlgan Sibir turkiy xalqlari hozir deyarli 90 foizga kamayib ketib, 100 ming atrofida qolgan. Qirgʻizlar esa aynan Islom dini samarasida oʻzligini saqlab qolib, 10 million kishiga yaqinlashmoqda.

Aytaylik, Rossiya Chukotka va boshqa Sibir hududlari xalqlarini bosib olganida, ruslar avval ularni tilidan va dinidan ayirdi. Keyin esa ismlarini ham ruscha qoʻyishga majburladi. Bunday yondashuv natijasida Rossiyada milliy ozchiliklar yil sayin kamayib, yoʻqlikka mahkum boʻlmoqda.

Hozirgi davrda ayrim qudratli davlatlar ham boshqa kichikroq davlatlarni bosib olmasa-da, oʻziga tobeʼ qilishda shu usulni qoʻllayapti.

Buning uchun kichik davlatning koʻzi och, mol-dunyoga oʻch va oʻgʻri hukmdorlari pul evaziga sotib olinadi. Keyin ular yordamida xalqni tilidan mahrum qilishadi. Inson huquqlari cheklanadi, matbuot erkinligi hamda shaffoflikka chek qoʻyiladi. Bunday sharoit oʻgʻri hukumatning bemalol oʻgʻirlik qilishi va milliy resurslarni arzon-garovga xorijga pullashlariga hech kim norozilik bildira olmasligi va qarshi chiqa olmasligini kafolatlaydi.

Navbatdagi bosqichda esa xalqning diniga hujum boshlanadi. Bunday hujum xalqni oʻzini identifikatsiya qilish qobiliyati, birdamlik hamda yagona gʻoya atrofida birlashuv xislatini yoʻq qiladi, davr va madaniyatlar chorrahasida oriyentatsiya olish qobiliyatiga putur yetkazadi. Xalqdagi kurashuvchanlik va jasoratni, milliy gʻururni yoʻqqa chiqaradi.

Xulosa qilib aytganda...

Bugungi zamonaviy dunyoda harbiy yurishlar oʻrniga, siyosiy, iqtisodiy va axborot qurollari keng qoʻllanilmoqda. XXI asrda mustaqillik faqat harbiy himoya bilan emas, axborot va iqtisodiy mustaqillik bilan taʼminlanishi kerak. Millatlar oʻz mustaqilligini himoya qilish uchun bu mexanizmlarni tushunishi va ularga qarshi tegishli choralar koʻrishi shart. Aks holda kech boʻladi. Aks holda shu xalq farzandlari kelajakda boshqa bir davlat va millatga tobeʼ boʻladi, uning xizmatini qiladi. Istilochi millatga havas bilan yashaydi, oʻz millati va dinidan uyalib yashaydi.

Xalqni bu ahvolga tushirgan oʻgʻri hukumatlar esa xorijda avvaldan sotib olgan villalariga qochib ketishadi. Yoxud yangi xoʻjayinlari ularni sotqinligi uchun taqdirlab, maxsus imtiyoz va moddiy boylik bilan siylashadi. Bunday boʻlishi aniq, chunki necha ming yildan beri shu holat takrorlanib kelmoqda. Istilo mexanizmi shaklan oʻzgarsa-da, uning mexanizmi oʻzgarmay qolaveradi. Lekin har doim ham bu haqiqat toʻgʻri anglashilmaydi, tarixdan tegishli saboq chiqarilmaydi. Hamma muammo shunda!

Ramazon Abdullayev