Sunʼiy intellekt va neyrotarmoqlar: xavotirlar asoslimi?

Inson aqlini imitatsiya qiladigan mashinalar yoki boshqacha aytganda, jasoratli va shiddatli ravishda rivojlanayotgan neyrotarmoqlar hamda sunʼiy intellekt (SI) bugungi kunda dunyo boʻylab koʻpchilikni oʻylantirayotgan masalaga aylandi. SI va neyrotarmoqlar haqidagi mulohazalarga parallel ravishda, ularning kelajagi haqidagi xavotirlar ham qanchalik haqiqatga yaqin ekanini baholash zarur.

"Terminator" va boshqa fantastik filmlardagi "mashinalarning insoniyatga qarshi isyoni" kabi ssenariylar ayni xavotirlarini ifoda qilgan. Ammo bu qoʻrquvlar qay darajada haqiqiy va ularni qanday qilib boshqarish mumkin?

1. Etika va nazorat: kutilmagan natijalar

SI insonning oʻz ishini oson qilishi uchun qoʻllaniladigan tizim sifatida koʻrilayotgan boʻlsa-da, aniq tushuncha va qatʼiy nazoratni talab qiladi. Buning jismoniy va axloqiy muammolari ham bor.

Sud jarayonida diskriminatsiya. 2016 yilda ProPublica oʻtkazgan tadqiqotlar shuni koʻrsatdiki, Qoʻshma Shtatlarda mahbuslarning takroriy jinoyat sodir etish xavfini baholash uchun qoʻllaniladigan COMPAS tizimi afro-amerikaliklarni oq tanli ayblanuvchilarga qaraganda "yuqori xavfli" deb notoʻgʻri tasniflagan.

Tibbiy diagnostikadagi xatolar. 2021 yilda rentgen nurlarini tahlil qiluvchi sunʼiy intellekt bemordagi pnevmoniya simptomlarini notoʻgʻri talqin qildi, chunki u umumiy aholi emas, balki allaqachon tashxis qoʻyilgan bemorlarning maʼlumotlari boʻyicha oʻqitilgan.

Amazon’ning kadrlarni boshqarish tizimidagi nosozlik. 2018 yilda bu tizim algoritmi avtomatik ravishda ayollarning rezyumelarini keraksizga chiqarib, shu tarzda gender kamsitishni boshlaganidan keyin kompaniya yollash uchun sunʼiy intellektdan foydalanishdan voz kechdi.

Eslatish joiz, Pew Research 2023 yilda oʻtkagan ijtimoiy soʻrovlarda respondentlarning 68 foizi SI texnologiyalari kuchliroq nazorat ostida boʻlishi lozim, chunki ular nomaqbul qarorlar qabul qilishi ham mumkin, deb hisoblashlarini bildirgan.

2. Mehnat bozoridagi tahdidlar: SI inson oʻrnini egallaydimi?

Avtomatlashtiruv va neyrotarmoqlar hozirgi kunda koʻplab kasblarda inson bajaradigan ishlarni egallamoqda. Bu ayniqsa tezkorlik va takrorlanuvchi harakatlarni talab qiladigan zerikarli sohalarda ish beruvchilarga juda qoʻl kelmoqda.

Misol keltiradigan boʻlsak, xavfsizlik va texnik ishlarda SI qobiliyatlari yuqori samaradorlikka ega boʻlib, samarali tarzda inson oʻrini bosa oladi.

Barcha sohalarda, ayniqsa, tahlil qilish va maʼlumotlarni qayta ishlashda, SI yuqori tezlik va xatolarni kamaytirish imkonini beradi.

Qoʻngʻiroq markazlari (Call centers). IBM maʼlumotlariga koʻra, 2025 yilga borib, operatorlarning 30 foizga yaqini chat-botlarga almashtiriladi.

Boshlangʻich bosqichdagi yuristlar. SI allaqachon huquqiy hujjatlarni tahlil qilmoqda, bu esa yuridik yordamchilarga boʻlgan ehtiyojni kamaytiradi.

Moliyaviy tahlilchilar. 2024 yilda JPMorgan iqtisodiy prognozlarni yozish uchun SIdan foydalanishni boshladi, bu esa tahlilchilarga boʻlgan talabni kamaytiradi.

McKinsey bergan maʼlumotlarga koʻra, 2030 yilga borib, butun dunyo boʻyicha 375 mln kishi SI tufayli oʻz kasbini oʻzgartirishga majbur boʻladi. Lekin boshqa tarafdan, yoʻqolayotgan eski kasblar oʻrniga yangi kasblar ham paydo boʻlmoqda. Masalan, SI sohasidagi yetakchilardan biri OpenAI kompaniyasi 2023 yilda SIni oʻqitish uchun yuzlab odamlarni yollab katta maosh toʻlagan. Butunjahon iqtisodiy forumining prognoz qilishicha, 2025 yil oxirigacha SI sohasi jahon boʻylab 97 mln yangi ish oʻrinlarini yaratadi.

3. Manipulyatsiyalar, dezinformatsiya va deepfake

SI va neyrotarmoqlar orasidagi yana bir katta xavf – yolgʻon maʼlumotlarni tarqatish hisoblanadi. Texnologiyalar evolyutsiyasi bilan bogʻliq soxta videolar, audiolar va tasvirlar yanada rivojlanib, ularni aniqlash ham ancha mushkullashgan. Ulardan jamiyatni yolgʻon xabarlar bilan aldash, siyosiy yoki iqtisodiy manfaatlar uchun provokatsiyalar uyushtirishda foydalaniladi.

Siyosiy dezinformatsiya. Masalan, 2024 yilda AQShda prezident saylovlari arafasida Internet tarmoqlarida bir video tarqaldi. Unda nomzod korrupsiyaga yoʻl qoʻyganini tan olgan goʻyo. Keyinchalik bu SI yordamida yaratilgan soxta – deepfake video ekanligi maʼlum boʻldi.

Moliyaviy firibgarlik. 2023 yilda firibgarlar bir Britaniya kompaniyasi direktorining tovushini qalbakilashtirib, 35 mln dollar oʻgʻirlashga muvaffaq boʻlishdi.

Kiberbulling. 2023 yilda Xitoyda voyaga yetmaganlar ishtirokidagi deepfake-videolar ommalashdi. Maktablarda bu videolarga aloqasi yoʻq, ammo tasviri qalbakilashtirilgan bolalar ruhiy jarohat oldi. Ijtimoiy mojarolarga sabab boʻldi.

Statistikaga murojaat qiladigan boʻlsak, 2024 yilda internetda tarqatilgan deepfake videolarining soni 2019 yilga nisbatan 900% ga oshdi.

EU DisinfoLab maʼlumotlariga koʻra, Yevropa jamoatchiligining 70 foizi ijtimoiy tarmoqlarda deepfake taʼsirini kuchaytirishidan xavotirda ekanini bildirgan.

4. Armiya va SI: avtonom texnologiyalar va xatarlar

Hozirda harbiy sohada SI va neyrotarmoqlar bilan bogʻliq tahdidlar mustaqil qurollarning ishlatilishiga bogʻliq. Dronlar, kiberhujumlar va boshqa avtomatik tizimlar inson nazoratisiz harakat qilishi mumkin.

Biroq bu sohada nazoratsizlik xavfli oqibatlarga olib kelishi mumkin. Masalan, 2021 yilda Liviyadagi SI dronlari buyruq boʻlmasa-da, mustaqil ravishda odamlarga hujum qilgan.

Shunga qaramay, gegemon davlatlar mudofaa sohasiga SI tatbiq etish uchun investitsiyalarni oshirmoqda. SIPRI maʼlumotlariga koʻra, SI sohasiga harbiy maqsadda mablagʻ sarflash hajmi 2024 yilda 20 mlrd.dan oshib ketgan.

5. Superintellekt va "Terminator"dan qoʻrquv

Aksariyat fantastik filmlarining asosiy sifati boʻlgan "Terminator" konsepsiyasi odamlarning SI orqali tartibsizlik yuzaga kelishi va ularning gʻalaba qilishining imkonsiz ssenariylarini yaratadi.

Lekin aksariyat xavotirlar – aslida shunchaki xavotir.

Masalan, SI tez orada ONGga ega boʻladi, deb qoʻrqishadi. Haqiqatda esa hozirgi SI tizimlari faqat bir ishni amalga oshirish uchun oʻqitilgan. Ongga ega emas va inson (yoki SI) tuzib bergan algoritmlar boʻyicha ishlaydi. Ularda uchrayotgan nosozliklar va muammolar esa algoritm va oʻqitishdagi xatoliklarga bogʻliq.

Yoki boʻlmasa, singulyarlik fobiyasi ham bor. Yaʼni SI va robotlar odamlardan ustun boʻlib oladi, deb xavotir olishadi.

Aslida esa SI mustaqil va yetuk axloqiy ongga va aqlga ega boʻlishi uchun juda uzoq yoʻlni bosib oʻtishi kerak. Bu holat 2050-2080 yillarga borib reallikka aylanishi mumkin. Ayrim olimlar bunday natija XXI asr oxirida ham amalga oshmaydi, deb ishontirishmoqda.

Xulosa qilib aytganda, SI va neyrotarmoqlar – bu zamonaviy dunyodagi eng muhim va faol qurollardan biri. Ular aynan hayotimizni har tomonlama oʻzgartira oladi, lekin ular bilan bogʻliq xavflarning muhim qismi oʻz vaqtida toʻgʻri nazorat va etik standartlar orqali hal etilishi kerak.

Izoh: ushbu maqola ham SI yordamida yozildi. Undagi maʼlumotlar va xulosalar toʻgʻrimi-notoʻgʻrimi, nomaʼlum.

Abulfayz Sayidasqarov