Yoʻqlikka mahkum USAID yoxud Amerika boy berayotgan “yumshoq kuch”

Joriy yilning 7 fevral kuni AQSh prezidenti Donald Tramp USAIDni yopishga chaqirdi. Bir kun avval agentlik xodimlariga 10 mingdan ortiq shtatdan atigi 611 nafari qolishi rejalashtirilayotgani haqida xabar berilgan edi. Shu kuni tun yarimiga qadar 2 mingdan ortiq xodim maʼmuriy taʼtilga yuborilishi kerak edi.

Kasaba uyushmalari Trampning bu qarori ustidan sudga murojaat qildi. Federal sudya Karl Nikols AQSh Xalqaro taraqqiyot agentligi (USAID) xodimlari manfaatlarini himoya qiluvchi kasaba uyushmalarining daʼvosiga javoban vaqtinchalik qaror qabul qildi. Sudya daʼvo arizasi tarafdorlarining talablarini qondirib, agar Donald Tramp maʼmuriyatining rejalari toʻxtatilmasa, USAID xodimlariga katta zarar yetishi mumkinligini taʼkidladi.

Sud qarori tafsilotlari hali toʻliq eʼlon qilinmagan, jumladan, allaqachon maʼmuriy taʼtilga chiqarilgan 500 nafar USAID xodimining taqdiri keyinroq maʼlum boʻladi.

Biroq sudya Nikols kasaba uyushmalarining boshqa talablarini rad etgan. Jumladan, USAID binolariga kirish imkonini tiklash, agentlik grantlari va shartnomalarini moliyalashtirishni qayta yoʻlga qoʻyish kabi masalalar eʼtiborsiz qoldirildi.

USAID – bunday falokat boshiga tushgan yagona tuzilma emas. Donald Tramp prezidentlik kursisini egallaganidan beri moliyaviy xarajatlarni kekin qisqartirish, xususan, uning nazarida AQSh manfaatlariga xizmat qilmaydigan “byudjet kushandalari”ni tugatishga qattiq kirishgan. Maʼmuriyat samaradorligini oshirish hamda “Birinchi navbatda – Amerika” tamoyillari asosida xorijiy davlatlar va tashkilotlarga yordam loyihalariga mablagʻ ajratishga 90 kunlik tanafus qoʻyilgan. Ular batafsil oʻrganib chiqilgach, Tramp nazdida befoyda boʻlgan barcha moliyalashtirish dasturlari va tuzilmalar tugatiladi.

60 yillik xalqaro yordam tarixi

AQShning Xalqaro Taraqqiyot Agentligi (USAID – United States Agency for International Development) tufayli butun dunyo rivojiga qoʻshgan hissasi bilan faxrlanishi mumkin boʻlgan davr 60 yil davom etdi. Bu minglab mamlakatlarga yordam berish – nafaqat siyosiy vositaga, balki haqiqiy insoniy missiyaga aylangan davr boʻldi. USAID shunchaki pul tarqatmadi. U tubsizlik yoqasida turgan mamlakatlar uchun umid, najot va, ehtimol, yagona mudofaa chizigʻi timsoliga aylandi. Ammo bir zumda hammasi qulab tushdi. Yaratilish vaqti halokat vaqti bilan almashtirildi.

USAID tarixi: hammasi buyuk va ezgu orzudan boshlangan

1961 yilda USAID tashkil etilganida, tashkilot jahon tarixida qanday iz qoldirishini hech kim bashorat qila olmas edi. “Sovuq urush”ning avvalida, koʻplab mamlakatlar mustaqillikka erisha boshlagan paytda, Amerika oʻz yordamini taklif etishga qaror qildi. Lekin bu shunchaki xayriya emas edi. Bu tinchlik va demokratiyani mustahkamlash, urushlar va tabiiy ofatlar tufayli parchalanib ketgan mamlakatlarga porloq kelajak uchun imkoniyat berishga qaratilgan ongli saʼy-harakatlar dasturi edi.

USAID xalq nafaqat jang maydonida, balki tinchlik va hamkorlikda ham gʻolib boʻlishi mumkinligining ramziga aylandi. Yuzlab milliardlab dollarlar evaziga minglab loyihalar amalga oshirildi, millionlab odamlarning hayoti saqlanib qoldi. Adolat va taraqqiyot orzulari haqiqatga aylandi. Va bu shunchaki dastur emas, butun dunyoga xizmat qilish kampaniyasi edi.

Oʻzining 60 yillik faoliyati davomida USAID turli mamlakatlarga 300 milliard dollardan ortiq yordam koʻrsatdi. 1990-yillarning boshidan beri Qoʻshma Shtatlar ushbu agentlik orqali 100 dan ortiq rivojlanayotgan mamlakatlarga koʻmak berdi, jumladan urushlar, ofatlar va inqirozlardan xalos boʻlish uchun yordamlashdi.

Orzular amalga oshadi

USAIDning maqsadlari aniq edi: dunyoning eng qashshoq hududlaridagi odamlarning hayot sifatini yaxshilash, iqtisodiyot, sogʻliqni saqlash, taʼlimni rivojlantirish, infratuzilmani yaratish shular sirasiga kiradi. USAID yoʻllar, maktablar, kasalxonalar qurishga, epidemiyalar va qashshoqlikka qarshi kurashda yordam berdi, urush bostirib kelgan mamlakatlarni tiklashga koʻmaklashdi. Agentlik dasturlari doimo AQShning xalqaro yordamga strategik yondashuvining markazida boʻlib keldi.

USAID dunyoning 80 dan ortiq mamlakatlarini moliyalashtirib, hayotni saqlab qoladigan oziq-ovqat yordami, tabiiy ofatlar oqibatlarini bartaraf etish, sogʻliqni saqlashni yaxshilash, OIV va bezgakka qarshi kurash va taʼlimni taqdim etdi. Bular nafaqat bir hukumatning, balki Qoʻshma Shtatlar xalqining saʼy-harakatlari tufayli oʻn minglab odamlarning hayotini saqlab qoldi.

USAID butun dunyo boʻylab oʻn millionlab kishilarga qishloq xoʻjaligi boʻyicha treninglar oʻtkazdi, bu esa oziq-ovqatdan foydalanish imkoniyatini yaxshilash va turmush darajasini yaxshilash imkonini berdi.

Tramp va ezgulik orzusining oʻlimi

Ammo keyin Tramp keldi. U yangilanish va takomillashtirish vaʼdasi bilan emas, balki halokatli xabar bilan keldi. Kambagʻal mamlakatlarga yordam berish – behuda ish, "Amerika boshqalarga yordam berishdan koʻra oʻzini birinchi oʻringa qoʻyishi kerak" degan mujda olib keldi.

Eslatib oʻtamiz, 2017 yilda prezident Donald Tramp AQShning tashqi yordami byudjetini 28 foizga qisqartirishni taklif qilgan edi. Bu USAID tarixidagi eng katta qisqartirish boʻlgan. 2018-moliya yilida yordam dasturi 10,9 milliard dollarga qisqartirildi. Moliyaviy qisqartirish sogʻliqni saqlash, qashshoqlikni bartaraf etish va gumanitar yordam kabi asosiy dasturlarga salbiy taʼsir koʻrsatdi.

Dunyo uchun oqibatlar

Amerika "faqat oʻziga gʻamxoʻrlik qilish" va dunyoni unutishga qaror qilganida nima boʻldi, deb oʻylaysiz? Yordamga umid qilgan millionlab odamlar umidsiz vaziyatga tushib qolishdi. Afrika, Osiyoning rivojlanayotgan davlatlari, Amerika Qoʻshma Shtatlari oʻnlab yillar davomida vayronagarchilik, urush va epidemiyalardan qutqarib qolgan davlatlar hozir qoʻllab-quvvatlovsiz qolmoqda. Va bu boʻshliq darhol boshqa kuchlar tomonidan toʻldirildi – Xitoy va Rossiya darhol oʻz yordamlarini taklif qilishdi, ammo ularning motivatsiyasi altruistik emas har holda. Ularning takliflarini begʻaraz deyish juda mushkul.

Jahon banki maʼlumotlariga koʻra, AQSh yordami kamaygach, Afrika va Janubiy Osiyoning qator mamlakatlarida qashshoqlik darajasi 2-3 foizga oshgan. Shu bilan birga, 2020 yilda iqtisodiyoti zaiflashgan mamlakatlarda sogʻliqni saqlash xizmati yetishmasligi sababli bezgak va OIV kabi epidemiyalar koʻpaygan. Ilgari USAID tomonidan moliyalashtirilgan OIV dasturi hozirda mablagʻ tanqisligiga duch kelmoqda, bu esa antiretrovirus terapiyaning xususan Afrikada tarqalishini sekinlashtirdi.

Yoʻq qilingan “yumshoq kuch”

Trampning qarori ayniqsa AQSh diplomatiyasi uchun falokat boʻldi. Chunki USAID har doim samarali “yumshoq kuch” vositasi boʻlib kelgan. Bu qashshoqlikdan qutula olmagan va qanday qilib qutulishni bilmaganlarga choʻzilgan yordam qoʻli edi. Ammo Trampning kelishi bilan dunyo Amerika Qoʻshma Shtatlari uzoq muddatli tinchlik missiyasiga tayyor emasligini koʻrdi.

Uzoq muddatda Trampning USAIDni yoʻq qilish qarori teskari natija berishi mumkin. AQShning jahon yetakchisi sifatidagi mavqeini mustahkamlash oʻrniga, taʼsirini susaytiradi. Bu nafaqat iqtisodiy taʼsir kuchi, balki "yumshoq kuch" deb ataladigan narsa – siyosatning kuch va yordam oʻzaro bogʻliq boʻlgan qismini ham yoʻqotishdir.

Yaqin 5-10 yil ichida Qoʻshma Shtatlar global diplomatiya va tashqi siyosatda yetakchilikni yoʻqotishi mumkin. Ilgari AQSh bilan gumanitar yordam boʻyicha hamkor hisoblangan davlatlar Xitoy kabi boshqa oʻyinchilarga moyil boʻlishi mumkin, ular hozirda "Bir kamar – bir yoʻl" kabi tashabbuslarni faol ilgari surmoqda. Bu jahon sahnasida nafaqat iqtisodiy, balki siyosiy taʼsirning ham yoʻqolishini anglatadi.

Qoʻshma Shtatlar endi qashshoq mamlakatlar uchun umid manbai boʻla olmaydi. Bularning barchasi Xitoy va Rossiyaning taʼsiri kuchayishiga yoʻl ochadi, ular buni jahon miqyosida oʻz pozitsiyalarini mustahkamlash imkoniyati deb biladilar. AQSh uchun bu unutish, ushbu mamlakatlarda oʻyin qoidalarini oʻrnatadigan boshqa liderlarni qoldirish imkoniyatidir.

USAIDning jahon miqyosidan ketishi faqat Amerika siyosatining vositalaridan birini yoʻqotish emas. Bu global diplomatiya uchun, butun dunyo uchun falokat boʻlib, hozirda uzoq muddatli barqarorlik yoʻlida yordam berishga, sarmoya kiritishga va ishlashga tayyor ittifoqchisini yoʻqotmoqda. Bu pragmatizmga va xorijiy yordam va yordamni cheklash istagiga zid boʻlgan "yumshoq kuch" tushunchasini yoʻq qilishdir.

Zero, USAID shunchaki agentlik emas edi. U madaniyatlar va xalqlar oʻrtasidagi koʻprik edi. U Amerika nafaqat kuchli, balki insonparvarlik qudrati bilan ham buyuk boʻlishi mumkinligi haqidagi gʻoya timsoli edi. Ammo hozir bu koʻprikning qulab tushayotganiga guvoh boʻlyapmiz. Uzoqni oʻylamaydigan avtoritar rahbarlarning qarorlari nafaqat dunyoga, balki oʻz davlatiga ham putur yetkazishiga amin boʻlyapmiz.

USAID’ning tugatilishi – bu nafaqat bir tashkilot va undagi minglab ish oʻrinlarining tugatilishi, balki xalqaro yordam gʻoyasining shikastlanishi, insoniyat hamkorligi va birdamligi konsepsiyasining zaiflashishi ham deganidir. Bugun dunyo yana bir bor tanlov oldida turibdi: endi oʻziga yordam berishga qodir boʻlmaganlar yolgʻiz qoladimi yoki insoniyat birgalikda kelajakni shakllantirishda davom etadimi?

AQSh hukumati USAIDni yopib, ehtimol moliyaviy yukdan qutulishi mumkin, lekin global nufuzini xavf ostiga qoʻyadi. Zero, Amerika ruhiyatiga singib ketgan qadriyat – xayr-saxovatli boʻlish AQSh hozirgi nufuziga sabab boʻlgan, desak mubolagʻa emas. Bu qadriyatning yoʻqotilishi mamlakatning dunyoga taʼsiri va obroʻsini tushirishga sabab boʻlishi tabiiy.

Abulfayz Sayidasqarov