“Sovutgich ona” nazariyasi va uning hozirgi hayotda qoʻllanilishi

“Sovutgich ona” nazariyasi gʻalati va mavhum boʻlib tuyulishi mumkin, ammo chuqur psixologik maʼnoga ega. U hozirgi davrda odamlar oʻrtasidagi oʻzaro munosabatlarning muhim jihatlarini aks ettiradi.

“Sovutgich ona” nazariyasining mohiyati

“Sovutgich ona” nazariyasi birinchi marta 1970-yillarning oxirida psixologiya faniga kiritilgan boʻlib, onalar va ularning bolalari oʻrtasidagi munosabatlarni hamda bu munosabatlarning kelajakdagi shaxsiyat xususiyatlariga taʼsirini oʻrganuvchi tadqiqotlar orqali mashhur. Bu nazariya metaforaga asoslangan boʻlib, onalarcha gʻamxoʻrlik, hissiy yaqinlik va mehrni anglatadi, sovutgich esa barqarorlik, resurslar hamda ishonchlilik manbai esa-da, ayni paytda hissiy bogʻliqlik manbai boʻla olmaydi.

Sodda qilib aytganda, ayrim hollarda oilada ona (yoki ota-ona) bolasi uchun shunchaki sovutgichga oʻxshaydi: hamma kerakli ovqatlar va narsalar bor, yaʼni bolani moddiy taʼminlab qoʻyadi, biroq farzandiga mehr bermaydi, hissiy muloqot oʻrnatgisi kelmaydi yoki moddiy taʼminlab qoʻyishning oʻzi yetarli deb oʻylaydi. Yoxud mehr bergisi kelsa-da, ish va boshqa tashvishlar bilan bunga vaqt ajrata olmaydi.

Chuqurroq maʼnoda, bu nazariya ona-bolaning (va keyinchalik kattalar) hayotida oʻynashi mumkin boʻlgan ikkita qarama-qarshi rolni koʻrib chiqadi. Birinchi rol – bu ishonch va xavfsizlikni taʼminlaydigan "iliq", hissiy va gʻamxoʻr shaxs. Ikkinchisi – "sovuq", begonalashtirilgan rol, bu yerda ona uydagi sovutgich kabi koʻproq funksional elementga aylanadi, Lekin u kuchli his-tuygʻularni keltirib chiqarmaydi.

Nazariyaning shaxs rivojlanishiga taʼsiri

“Sovutgich ona” metaforasi oiladagi hissiy aloqaning hissiy va jismoniy yetishmasligi kelajakda insonga qanday taʼsir qilishi mumkinligini tushunishga yordam beradi. Onalari “sovutgich” kabi munosabatdagi bolalar katta boʻlganilarida yaqin munosabatlar oʻrnatish, hissiy bogʻlanishlarni rivojlantirish va hatto ishonchni mustahkamlashda qiyinchiliklarga duch kelishlari mumkin.

Biroq bu har doim ham toʻliq ona mehri yetishmasligi bilan bogʻliq emas. Ota-ona koʻpincha ish bilan band boʻlgan zamonaviy voqelikda, onasi, qalbidagi mehriga qaramasdan, bolasi bilan hissiy aloqada "sovuq" boʻlib qoladigan vaziyatlar paydo boʻlishi mumkin. Farzandini moddiy manfaatlar bilan taʼminlash kifoya, deb hisoblagan ona har doim ham oʻz vaqtida yoki yetarli darajada hissiy yordam koʻrsatmaydi.

Zamonaviy dunyoda “sovutgich ona” nazariyasi

Soʻnggi oʻn yilliklarda biz ijtimoiy sharoitdagi oʻzgarishlar onaning oiladagi roli haqidagi anʼanaviy gʻoyalarga qanday taʼsir qilganini koʻrdik. Iqtisodiy stress, hayotning tez surʼati, onlayn ish va boshqa koʻplab omillar oila ichidagi munosabatlarga taʼsir qiladi. Barcha jarayonlar tez-tez virtual makonda sodir boʻladigan jadal texnologik rivojlanish sharoitida odamlar, ayniqsa, bolalar bir-birlari bilan toʻliq oʻzaro taʼsir qilish qobiliyatini yoʻqotib, ular oʻrniga "sovuq" va raqamli bogʻlanishlarni namoyon qilishadi.

Masofadan yoki nomuntazam ish kunida mehnat qiladigan onalar uchun hayotning faqat moddiy tomoniga eʼtibor qaratish ustuvor vazifaga aylanadi. Hozirda koʻplab ayollar oʻzlarining shaxsiy va professional hayotlari oʻrtasida muvozanatni saqlash muammosiga duch kelishmoqda. Bu esa onaning oiladagi hissiy yordam berish roli oʻzgarishiga olib keldi. 2023 yilgi Gallup tadqiqotlariga koʻra, ishlaydigan onalarning 60% dan ortigʻi oʻz farzandlari va juftlari bilan toʻliq bogʻlanish uchun vaqt yoʻqligi sababli stressni boshdan kechiradi, bu esa “sovutgich ona” imijini eslatuvchi munosabatlarning shakllanishiga olib keladi.

Bundan tashqari, Pew Research Center’ning 2022 yildagi maʼlumotlariga koʻra, AQShdagi ota-onalarning 35 foizi farzandlari bilan sifatli vaqt oʻtkazmaslik ota-ona tarbiyasida duch keladigan asosiy muammolardan biri ekanini aytishgan. Ushbu kamchilikning taʼsiri nafaqat oilada, balki bolalarning boshqa odamlar bilan keyingi munosabatlarida va ularning psixologik va hissiy holatida ham aks etadi.

Nazariyaning amaliy qoʻllanilishi

Kattalar ruhiyati va hissiy holatiga bosim ortib borayotgan sharoitda “sovutgich ona” nazariyasi yanada dolzarb boʻlib qoladi. Oʻtgan oʻn yilliklarda onaning bolalarni tarbiyalashdagi roli hissiyotlarning asosiy manbai boʻlgan boʻlsa, 2020-yillarda tendensiyalar oʻzgardi. Bundan tashqari, ijtimoiy tarmoqlar va messenjerlarning rivojlanishi bilan bolalar va oʻsmirlar tobora koʻproq virtual aloqalar jonli muloqot oʻrnini bosadigan "sovuq" muloqot muhitiga tushib qolishmoqda.

Psixologlar va oila munosabatlari boʻyicha mutaxassislarning taʼkidlashicha, psixo-emotsional salomatlikni saqlash uchun nafaqat bolalar bilan jismonan birga boʻlish, balki hissiy oʻzaro taʼsir qilish uchun vaqt ajratish ham muhimdir. Psixolog va oilaviy terapiya boʻyicha mutaxassislarning aytishicha, bolani hissiy qoʻllab-quvvatlash – bu nafaqat uni moddiy neʼmatlar bilan taʼminlash, balki, birinchi navbatda, eʼtibor, vaqt, bolani eshitish va tushunish istagi hamdir.

“Sovutgich ona” nazariyasi, shuningdek, oila ichidagi hissiy oʻzaro taʼsirning yetishmasligiga olib keladigan oila dinamikasini tushunish uchun ham muhimdir. Farzandlar oilada onasi ularning hissiy tarbiyasida ishtirok etmasa, ularda muloqotda muammolar paydo boʻlishi mumkin.

Nazariya qachon samara bermaydi?

Oilada "sovutgich ona" muhitini yaratmaslik uchun bu bilimlarni amalda qanday qoʻllash mumkin? Avvalo, zamonaviy oilalar oʻziga xos muammolarga duch kelayotganini tan olish kerak. Globallashuv, hayot surʼatining tezlashib ketayotgani, masofadan ishlash va texnologiyalar taʼsiri natijasida yuzaga kelgan muammolar bolalar bilan hissiy aloqani eʼtiborsiz qoldirish uchun bahona boʻlmasligi lozim.

Bu borada psixologlar bir qator tavsiyalar ham berishadi:

1. Bolalar uchun vaqt ajratishni rejalashtirish

Farzandlaringiz bilan faol muloqot qilish uchun kuniga kamida 30 daqiqa vaqt ajratish kerak. Bu shunchaki birga oʻynash yoki suhbat tarzida ham boʻlishi mumkin. Amerika psixologiya assotsiatsiyasi tadqiqotlariga koʻra, har oqshom farzandlaringiz bilan muloqot qilish (masalan, kitob oʻqish yoki shunchaki gaplashish) ishonchni mustahkamlashga va hissiy aloqani yaxshilashga yordam beradi.

2. Texnologiyalar muloqot oʻrnini toʻliq egallamasligi kerak

Zamonaviy texnologiyalar bolalar hayotida muhim rol oʻynasa-da, jonli muloqot va hissiy yordam oʻrnini bosa olmasligini unutmaslik kerak. Mobil qurilmalar va kompyuterlar oʻzaro taʼsirning asosiy manbai emas, balki bir-birini toʻldiruvchi boʻlishi darkor. Common Sense Media tadqiqotlariga koʻra, oʻsmirlarning 72 foizi gadjetlar bilan koʻp vaqt oʻtkazishi – ularning psixologik holatini yomonlashtiradi.

3. Hissiy bogʻliqlik

Ota-onalar band boʻlishiga qaramay, oʻz farzandlarining hayotida hissiy jihatdan ishtirok etishni oʻrganishlari muhimdir. Bu shunchaki qiziqish koʻrsatish, qiyin paytlarda yordam berish va his-tuygʻular haqida ochiq gapirishni oʻz ichiga olishi mumkin. Psixologlar, shuningdek, ota-onalarning ishtiroki bolalarning oʻziga boʻlgan ishonchini oshiradi va kuchli bogʻlanishning shakllanishiga yordam beradi, deb taʼkidlashadi.

Kelajak uchun prognozlar

2030 yilga kelib, bolalarni tarbiyalashda hissiy bogʻlanishning roli faqat ortib boradi. Pandemiyadan keyingi voqelik va ijtimoiy oʻzgarishlarda jamiyatda sogʻlom hissiy aloqalarni saqlash muhimligi toʻgʻrisida xabardorlik kuchaymoqda. Kelgusi yillarda ota-onalarga oʻz farzandlari bilan sogʻlom munosabatlar oʻrnatishga yordam beradigan koʻproq dastur va texnologiyalar, jumladan, psixologik yordam va ota-onalarni tarbiyalash boʻyicha oʻquv kurslari paydo boʻlishi taxmin qilinmoqda.

National Parenting Education Network(“Ota-onalar uchun taʼlim boʻyicha milliy tarmoq”)ning 2024 yildagi maʼlumotlariga koʻra, ota-onalarning taxminan 60 foizi hissiy savodxonlikni oʻrgatish va mutaxassislar tomonidan qoʻllab-quvvatlash ularga zamonaviy ota-ona tarbiyasi muammolarini yengishda yordam beradi, deb hisoblashadi.

Hamon dolzarb nazariya

“Sovutgich ona” nazariyasi hozir ham dolzarbligini yoʻqotmoqda. Bu zamonaviy oilalardagi oʻzaro munosabatlarni tahlil qilish uchun foydali vositadir. Shuni tushunish kerakki, bola nafaqat jismoniy yordamga, balki hissiy yordamga ham muhtoj, bu esa, afsuski, hayotning tez surʼati sharoitida koʻpincha yetishmaydi. Oilada sogʻlom, iliq va qoʻllab-quvvatlovchi muhitni yaratish bolalarni har tomonlama tarbiyalash va rivojlantirish yoʻlidagi muhim qadamdir va aynan shu nuqtai nazardan "sovutgich ona" nazariyasi oʻz farzandlarini har tomonlama toʻkis qilib tarbiyalashga intilayotgan barcha ota-onalar uchun muhim signal boʻlib qolmoqda.