Mormonlar: tarix, eʼtiqod va zamonaviy vaziyat

AQShda bir diniy jamoa borki, oʻzlarini garchi nasroniylik dinidamiz deyishsa-da, ulardan farq qiladi. Masalan, ularda spirli ichimliklar ichish, erkak va ayolning nikohsiz muloqoti taqiqlanadi. Koʻp xotin olish va koʻp bola koʻrish talab etiladi.

Mormonlar kimlar?

Amerikaning markazida, choʻl landshaftlari va togʻ choʻqqilari orasida imon va uning kuchi gʻoyasini oʻzgartirgan din tugʻildi. Bu mormonlarning hikoyasi – bir kuni vaʼda qilingan yerni topish uchun uylarini tark etgan odamlar, xayolda emas, balki haqiqatdir. Ularning yoʻli qiyin, baʼzan fojiali boʻldi, lekin hamma toʻsiqlarga qaramay, ular nafaqat omon qolishdi, balki dunyodagi eng nufuzli diniy jamoalardan biriga aylandilar.

Bu jamoa oʻzini mormonlar yoki “Iso Masihning oxirgi kunlari” cherkovi, yoxud “Oxirgi 10 muqaddas kun” cherkovi deb atashadi. Bu jamoa dunyo boʻylab tarqalgan boʻlib, 16 milliondan ziyod jamoasiga ega. Ularning yarmi AQShda yashaydi. Aksariyat mormonlar Amerika janubida – Yuta shtatida, xususan, Solt-Leyk-Siti shahrida yashaydi.

Mormonlar 1830 yilda Qoʻshma Shtatlarda asos solingan nasroniylik harakati – “Iso Masihning oxirgi muqaddas kun” cherkovining jamoasidir. Garchi mormonizm koʻpincha nasroniylikning bir tarmogʻi hisoblansa-da, ularning eʼtiqodi uni boshqa dinlardan ajratib turadigan oʻziga xos qoidalarni oʻz ichiga oladi.

Mormonizm tarixi: harakatning boshlanishi

Mormonizmga Jozef Smit asos solgan. U 1823 yilda unga Moroniy ismli farishta zohir boʻlgani va unga muqaddas bashoratlar yozilgan oltin taxtachalar koʻmilgan joyni koʻrsatganini aytadi. (Keyinchalik u “Mormon kitobi” sifatida chop etiladi)

1830 yilda nashr etilgan bu kitob mormonlar tomonidan “Injil”ga Xudo tomonidan qoʻshimcha vahiy sifatida qaraladi.

Birinchi Mormon jamoasi Nyu-York shtatida tashkil etilgan, ammo taʼqiblar tufayli Smit va uning izdoshlari Illinoys shtatiga joylashgunlaricha bir necha bor koʻchib yurishgan.

1844 yilda Jozef Smit olomon tomonidan oʻldirildi va bu harakat orasida inqirozga olib keldi.

Gʻarbga koʻchirish

Smitning oʻlimidan soʻng, uning izdoshi Brigam Yang jamoani Yutaga ommaviy koʻchirishni uyushtirgan Mormonlar rahbari boʻldi. 1847 yilda ular Mormon dinining markaziga aylangan Solt-Leyk-Siti shahriga asos solishdi.

Hukumat bilan ziddiyatlar

19-asr mormon dinining xususiyatlaridan biri boʻlgan koʻpxotinlilik amaliyoti Amerika jamiyatining kuchli qarshiligiga sabab boʻldi. 19-asrning oxirida mormonlar koʻpxotinlilikdan rasman voz kechdilar, bu ularning dinini qonuniylashtirishga yordam berdi.

Asosiy mormon eʼtiqodi

Muqaddas matnlar

1. Mormon kitobi Amerikaning qadimgi tamaddunlari tarixi va ularning Xudo bilan oʻzaro munosabatlarini oʻz ichiga olgan asosiy muqaddas matndir.

2. Injil – kanonik kitob sifatida ishlatiladi, lekin mormonlar uning baʼzi qismlari buzilgan deb hisoblashadi.

3. “Taʼlimotlar” va “Ahdlar” va “Ulugʻ marvarid” qoʻshimcha muqaddas kitoblardir.

Asosiy qoidalar

• Ota Xudoga, Iso Masihga va Muqaddas Ruhga alohida shaxs sifatida ishonish.
• Abadiy taraqqiyot gʻoyasi: odamlar Xudoga oʻxshab komillikka yetishishlari mumkin.
• Oʻlganlar uchun suvga choʻmish: Mormonlar ota-bobolari nomidan marosimlarni oʻtkazadilar.
• Oila – abadiy davom etadigan ruhiy hayotning markaziy birligi sifatida qadrlanadi.

Noyob odatlar

Mormonlar qatʼiy turmush tarzini olib boradilar: ular spirtli ichimliklar, tamaki, qahva va choydan voz kechadilar. Xayriya, missionerlik ishlarida faol ishtirok etib, oilaviy qadriyatlarga katta eʼtibor qaratishadi.

Mormonlarning hozirgi holati

Bugungi kunda dunyoda mormonlar soni 16 million kishidan oshadi. Koʻpchiligi AQShda yashasa-da, lekin Lotin Amerikasi, Yevropa, Afrika va Osiyoda muhim jamoalar mavjud.

Iqtisodiy taʼsir

Mormonlar katta hajmdagi koʻchmas mulkka egalik qiladi, fermer xoʻjaliklari, korxonalar va investitsiya kompaniyalari shular jumlasidandir. Cherkov aktivlarining umumiy qiymati 100 milliard dollarga baholanadi.

Siyosatdagi roli

Mormonlar anʼanaviy ravishda konservativ pozitsiyalarni egallab, respublikachilar partiyasini qoʻllab-quvvatlaydi. AQShning koʻplab nufuzli sisatchilari va amaldorlari mormonlardir, jumladan:

Mitt Romni: senator va AQSh prezidentligiga sobiq nomzod.

Harri Rid: Senatdagi demokratik partiyaning sobiq yetakchisi.

Evan Makmallin: siyosatchi va sobiq mustaqil prezidentlikka nomzod.

Ommaviy madaniyatda mormonlar roli

Mormonlar madaniyatda muhim iz qoldirgan. Quyidagilar ularning mashhur vakillari:

Ken Jennings: Amerikaning Jeopardy! teleoʻyini rekordchisi.

Stiv Yang: mashhur amerikalik futbolchi.

Gledis Nayt: “Gremmi” mukofotiga sazovor boʻlgan qoʻshiqchi va balogʻat yoshida mormon dinini qabul qilgan.

Tanqid va stereotiplar

Mormonlar koʻpincha oʻz qarashlari va koʻpxotinlilik kabi tarixiy amaliyotlari uchun tanqidga duch kelishadi. Baʼzilar cherkovni oʻz aʼzolarining hayotini haddan tashqari nazorat qilishda ayblashadi. Biroq stereotiplarga qaramay, mormonlar Amerika madaniyati va siyosatida muhim rol oʻynashda davom etib, yuqori darajadagi ijtimoiy faollikni namoyish qilishmoqda.

Xulosa

Mormonizm shunchaki din emas, balki noyob madaniy va ijtimoiy hodisadir. Nyu-Yorkdagi ibtidoiy kamtarlikdan tortib, butun dunyo boʻylab tarqalishlariga qadar mormonlar koʻplab toʻsiqlarni yengib oʻtib, uzoq yoʻlni bosib oʻtishdi. Bugungi kunda ular anʼana va zamonaviylik, din va ijtimoiy hayot chorrahasida turib, asl oʻzliklarini saqlab qolishda davom etishmoqda.

Abulfayz Sayidasqarov