Metan shoxobchalari qanday ishlaydi?

Soʻnggi yillarda Oʻzbekistonda tabiiy gaz, xususan, metan gazi quyish shoxobchalari ijtimoiy-iqtisodiy hayotning muhim qismiga aylandi. Bu mamlakatda tabiiy gazning katta zaxiralari mavjudligi va uning anʼanaviy yoqilgʻilarga nisbatan iqtisodiy samaradorligi bilan bogʻliq.

Bugungi kunda metan yoqilgʻi quyish shoxobchalari Oʻzbekiston transport infratuzilmasining muhim elementiga aylanib bormoqda. Xoʻsh, ular qanday mexanizmlar asosida ishlaydi?

Metan yoqilgʻisi quyish shoxobchalarining afzalliklari

Metan benzin va dizel yoqilgʻisiga nisbatan bir qator afzalliklarga ega.

Birinchidan, metanning narxi benzinga nisbatan ancha past, bu esa uni avtomobil egalari va transport kompaniyalari uchun yanada jozibador qiladi. Ikkinchidan, metan gazi yoqilganda karbonat angidrid (CO₂) va uglevodorodlar kabi kamroq zararli moddalarni havoga chiqaradi, bu esa havo ifloslanishini kamaytiradi.

Shuningdek, metan gazi havodan yengilroq boʻlib, u gaz toʻplanishi xavfini kamaytiradi.

Metan yoqilgʻi quyish shoxobchalarining ishlash tamoyillari

Metan yoqilgʻi quyish shoxobchalari transport vositalarini siqilgan tabiiy gaz bilan taʼminlaydi. Bunday yoqilgʻi quyish shoxobchalarining ishlash sxemasi bir necha bosqichlarni oʻz ichiga oladi:

1. Tabiiy gazni ishlab chiqarish va tashish. Oʻzbekistondagi gaz konlaridan qazib olingan tabiiy gaz quvurlar orqali kompressor stansiyalariga yetkaziladi. U yerda gaz turli begona qoʻshimchalar va namlikdan tozalanadi.

2. Gazni kompresslash. Stansiyada tabiiy gaz tozalanadi, shundan soʻng u kompressorlarga oʻtkaziladi, u yerda gaz yuqori bosimda (200-250 bar) siqiladi. Bu gaz hajmini sezilarli darajada kamaytirish va uni saqlash va tashish uchun qulaylik tugʻdiradi.

3. Gazni saqlash. Siqilgan tabiiy gaz yoqilgʻi quyish shoxobchasida maxsus rezervuarlarda saqlanadi. Xavfsizlikni taʼminlash maqsadida gaz yer ostida yoki maxsus himoyalangan konteynerlarda saqlanadi.

4. Avtomobillarga yonilgʻi quyish. Yoqilgʻi quyish jarayonida metan sisternalardan avtomobillarning yonilgʻi baklariga gaz nasoslari orqali oʻtkaziladi. Yoqilgʻi quyish yuqori bosim ostida amalga oshiriladi, bu avtomobil bakini qisqa vaqt ichida toʻldirish imkonini beradi.

5. Xavfsizlik nazorati. Metan yoqilgʻi quyish shoxobchalarida barcha operatsiyalar qatʼiy xavfsizlik choralariga rioya qilinadi. Maxsus sensorlar bosim darajasini, haroratni va mumkin boʻlgan gaz sizib chiqishini nazorat qiladi.

Shoxobchalarning texnologik xususiyatlari

Metan yonilgʻi quyish shoxobchalari dizayni va ishlash tamoyillariga qarab bir necha turlarga boʻlinadi:

1. Statsionar metan gaz quyish shoxobchalari. Bunday stansiyalar doimiy joyga ega va katta transport oqimini yonilgʻi bilan taʼminlashga imkon beruvchi kuchli kompressorlar bilan jihozlangan. Ular avtonom boʻlishi yoki magistral gaz quvurlariga ulanishi mumkin.

2. Mobil metan gaz quyish shoxobchalari. Ular avtomobillar yoki treylerlarga asoslangan mobil komplekslardir. Ular gazni siqish uchun zarur jihozlar bilan jihozlangan va uzoq yoki vaqtinchalik joylarda transport vositalariga yonilgʻi quyish uchun ishlatiladi.

3. Mini yoqilgʻi quyish shoxobchalari. Bu kichik transport oqimlariga xizmat koʻrsatish uchun moʻljallangan ixcham stansiyalar. Ular avtoparklarga yoki doimiy metan taʼminoti zarur boʻlgan xususiy tashkilotlar hududiga oʻrnatilishi mumkin.

Gazni stansiyalarga yetkazib berish usullari

Oʻzbekistonda metan yoqilgʻi quyish shoxobchalariga metan yetkazib berish ikkita asosiy sxema boʻyicha amalga oshiriladi:

1. Gaz quvurlari orqali

Oʻzbekistondagi koʻpchilik metan gaz quyish shoxobchalari tabiiy gazni toʻgʻridan-toʻgʻri ishlab chiqarish maydonlaridan yoki gaz taqsimlash stansiyalaridan yetkazib beruvchi magistral gaz quvurlariga ulangan. Ushbu yetkazib berish usuli keng tarqalgan va tejamkor hisoblanadi.

Bu usulda avvalambor metan gazdagi begona aralashmalar va namlikni olib tashlanib, oldindan tozalanadi. Keyin esa metan gaz stansiyasining oʻzida kompressiya jarayonidan oʻtadi, u yerda gaz kuchli kompressorlar yordamida kerakli bosimda (odatda 200-250 bar) siqiladi. Bu transport vositalarini siqilgan tabiiy gaz bilan taʼminlash imkonini beradi.

Gaz quvurlari orqali gazni yetkazib berish usuli Oʻzbekistonning gaz infratuzilmasi rivojlangan markaziy va aholi zich joylashgan hududlarida kengroq tarqalgan.

2. Suyultirilgan yoki siqilgan metanni sisternalarda yetkazib berish

Chekka hududlarda joylashgan yoki magistral gaz quvurlariga ulanmagan metan gaz quyish shoxobchalari uchun suyultirilgan yoki siqilgan metan maxsus sisternalarida yetkazib beriladi.

• Suyultirilgan tabiiy gaz (LNG). Baʼzi hollarda metan gazi suyultirilgan holatda yetkazib beriladi. Gazni suyultirish maxsus zavodlarda amalga oshiriladi, bu yerda gaz -162 °S ga qadar sovutilib, suyuq holatga oʻtkaziladi. Bu metan hajmini ancha kamaytirish va uni tashishni soddalashtirish imkonini beradi. Yoqilgʻi quyish stansiyasida LNG yana gaz holatiga aylantirilib, transport vositalariga yonilgʻi quyish uchun kerakli bosimda siqiladi.

• Siqilgan tabiiy gaz (CNG). Baʼzan metan maxsus kompressor stansiyalarida yuqori bosimda (odatda 200-250 bargacha) siqiladi va shu shaklda maxsus sisternalarda yetkazib beriladi. Ushbu sisternalar yuqori bosimga bardosh bera oladi. Yoqilgʻi quyish stansiyasida CNG statsionar sisternalarga qayta yuklanadi yoki darhol transport vositalariga yonilgʻi quyish uchun ishlatiladi.

Ushbu usul gaz quvurlarini qurish amaliy boʻlmagan yoki iqtisodiy jihatdan samarasiz, uzoq va borish qiyin boʻlgan joylarda qoʻllaniladi.

Albatta ushbu ikkita yetkazib berish uslubining oʻziga yarasha afzalliklari va kamchiliklari ham mavjud.

Aytaylik, gaz quvurlari metanni uzluksiz yetkazib berishni taʼminlaydi. Bu yirik shaharlar va aholi zich joylashgan hududlar uchun qulay usul. Ammo gaz quvurlarini qurish va ularga xizmat koʻrsatish katta mablagʻ hamda vaqt talab qiladi.

Gazni sisternalarda tashish uslubi esa metanni uzoq va borish qiyin boʻlgan hududlarga yetkazib berish imkonini bersada, gazni suyultirish, tashish va tashish paytida xavfsizlikni taʼminlash bilan bogʻliq qoʻshimcha xarajatlarni talab qiladi.

Shunday qilib...

Oʻzbekistondagi metan yoqilgʻi quyish shoxobchalari mamlakat energetika va transport infratuzilmasining asosiy elementlaridan biri hisoblanadi. Iqtisodiy samaradorligi, ekologik tozaligi va xavfsizligi tufayli metan gazi avtomobillar uchun tobora ommabop yoqilgʻiga aylanmoqda. Ushbu sohaning rivojlanishi infratuzilmani modernizatsiya qilish, yangi texnologiyalarni joriy etish bilan bogʻliq boʻlib, bu xizmat koʻrsatish sifatining yanada oʻsishi va yaxshilanishiga imkoni beradi.

Energetika sanoatining jadal rivojlanishi sharoitida metan yoqilgʻi quyish shoxobchalari Oʻzbekiston transport tizimining barqaror kelajagini taʼminlashda muhim oʻrin tutadi.

Abulfayz Sayidasqarov