"Arktika yoʻli" kelajakda Suvaysh kanali bilan raqobat qiladimi?

Iqlim oʻzgarishi va global isish nafaqat salbiy oqibatlarga olib kelmoqda, balki iqtisodiyot uchun yangi imkoniyatlar ham yaratmoqda. Masalan, Shimoliy Arktika okeani sathidagi muz qatlamining yupqalashuvi va muz maydonlarining kamayishi xalqaro savdo uchun yangi yoʻnalishlar ochyapti. Artika suvlari navigatsiya uchun qulaylashib, iqtisodiy jihatdan samaraliroq tus olib, istiqbolda kamroq vaqt oladigan yoʻl sifatida oʻziga jalb etmoqda.

Ayniqsa Suvaysh kanali orqali oʻtuvchi Yevropa va Osiyo oʻrtasidagi anʼanaviy dengiz yoʻliga muqobil variantlar qidirilayotgan oxirgi paytlarda «Arktika yoʻli» deb ataladigan Shimoliy dengiz yoʻliga (ShDY) qiziqish kuchaymoqda.

Nega “Arktika yoʻli” koʻrib chiqilmoqda?

Hozirda Suvaysh kanali Yevropa va Osiyoni bogʻlovchi strategik muhim yoʻnalish boʻlib qolyapti. Ammo Suvaysh kanalida qatnov tirbandligi va 2021 yil 23 martdagi Ever Given konteyner tashuvchi kemasining koʻndalang tiqilib qolishi kabi hodisalar uning mukammal emasligini taʼkidlaydi.

Hozirda Suvaysh kanalining xizmat koʻrsatish ulushi global yuk tashish hajmining taxminan 12 foizini tashkil etadi. Har yili bu kanal orqali taxminan 1,2 milliard tonna yuk oʻtadi, taxminan 19 000 ta kema (yoki kuniga taxminan 52 ta kema) qisqaroq yoʻnalish sifatida eʼtiborga molik ushbu yuk tashish yoʻlidan foydalanadi.

Ayni paytda esa ShDY orqali yiliga 35 mln tonna yuk tashilmoqda xolos. Biroq Rossiya logistika operatorlari va tadqiqot muassasalarining prognozlariga koʻra, ShDYga qiziqish bu hajmni 2030 yilga borib 80 mln tonnaga yetkazishi mumkin.

ShDY varianti masofani qisqartirgani bois vaqtdan ham yutishga imkon beradi. Misol uchun, Shanxaydan Rotterdamga ShDY orqali oʻtish - yoʻnalish masofasini Suvaysh kanaliga nisbatan deyarli 30 foizga - 12 000 km oʻrniga 8 000 km gacha qisqartiradi. Masofani qisqartirish orqali yonilgʻi xarajatlari va sayohat vaqti potensial ravishda kamayadi: Suvaysh kanali orqali oʻtish 30-40 kun vaqtni olsa, kemalar ShDY orqali 20-25 kun sarflaydi xolos. Bu transport xarajatlari va yoqilgʻi sarfini ham 30-30 foizga kamaytiradi.

Marshrutni qisqartirish tabiatga uglerod chiqindilari chiqarish hajmini 23 foizga, agar siqilgan gazdan yoqilgʻi sifatida foydalanilsa, 38 foizga kamaytiradi. Bu omil uglerod neytralligiga intilayotgan kompaniyalar uchun muhim. Bunday istiqbol tovarlarni tezroq yetkazishdan manfaatdor xalqaro logistika kompaniyalari diqqatini oʻziga qaratmoqda.

Shimoliy dengiz yoʻlidan foydalanishga misollar

Soʻnggi yillarda ShDYdan foydalanadigan kemalar soni ortib bormoqda. 2023 yilda ShDY boʻylab 35 million tonna yuk tashilgan - taqqoslash uchun, 2019 yilda bu koʻrsatkich atigi 26 million tonna edi. ShDYning eng yirik foydalanuvchilari orasida neft va gazni eksport qiluvchi NOVATEK va Rosneft kabi Rossiya kompaniyalari bor.

Xitoy ham Arktika marshrutidan manfaatdor, uni “Qutb ipak yoʻli” strategiyasi doirasida koʻrib chiqayapti. Baʼzi Xitoy kemalari mahsulotlarni Yevropaga tashish uchun ShDY dan allaqachon foydalanmoqda, bu esa Osiyodagi yirik “oʻyinchi”larining ushbu yoʻnalishdagi potensial qiziqishidan dalolat beradi.

Ekspertlarning fikrlari

Norvegiya xalqaro munosabatlar instituti xodimi Anders Nordning fikricha, ShDY salohiyatga ega, ammo mavsumiylik va infratuzilma cheklovlari tufayli yaqin kelajakda Suvaysh kanali oʻrnini bosa olmaydi. Shuningdek, u yaqin istiqbolda ShDY konteyner tashish uchun emas, balki asosan resurslarni tashish uchun ishlatilishini taʼkidlaydi.

Yaponiya xalqaro transport markazining katta tahlilchisi Akira Kobayashining qayd etishicha, ShDY barqaror rivojlanishi xalqaro hamkorlik va xavfsizlik standartlarini talab qiladi. Shu bilan birga, u Arktika suvlarining ifloslanishi kabi ekologik xavfli oqibatlarga olib keladi, bu esa atrof-muhit muammolari va iqlim oʻzgarishiga xalqaro eʼtiborni kuchaytirishi mumkin.

Lekin shunga qaramasdan, muzyorar kemalar yoʻlni ochib borishlari qimmatga tushgani bois, ShDYni Suvaysh orqali oʻtadigan marshrutga qaraganda qimmatroq qiladi. Bundan tashqari, Suvaysh kanaliga nisbatan infratuzilmaning yomonligi istiqbolda katta sarmoyani talab qiladi. Ushbu loyihada mamlakatlar va kompaniyalarning ishtiroki vaziyatni yaxshilashi kutilmoqda, ammo portlarga ham, muzqaymoq va aloqa uskunalariga ham katta sarmoyalar kerak.

Ayni paytda esa bu yoʻnalishda amaliy ishlar boshlangan. Rossiya ShDY infratuzilmasini faol rivojlantirmoqda. Masalan, butun yoʻnalish boʻylab Arktika portlari, muzyorar kemalar qurish va barvaror aloqani taʼminlash rejalashtirilgan. 2030 yilgacha Rossiya ShDYni modernizatsiya qilish uchun 735 milliard rublgacha (9,6 milliard dollar) sarmoya kiritishni rejalashtirmoqda.

Prognoz

ShDY, ayniqsa Sharqiy Osiyo davlatlariga yuklar joʻnatishni tezlatishni istaydigan Rossiya va Shimoliy Yevropa mamlakatlari uchun istiqbolli muqobil yoʻnalish boʻlib qolmoqda.

ShDY energiya resurslarini tashish uchun maqbul variant boʻlib qoladi va infratuzilmani rivojlantirishga sarmoya kirituvchi mamlakatlar tomonidan faol foydalanilishi mumkin. Barqaror investitsiyalar va ob-havo sharoitlarining yaxshilangan sharoitlarida ShDY kelajakda maʼlum savdo yoʻnalishlarida Suvaysh kanali bilan raqobatlasha oladi.

Shu bilan birga, ShDY Yevropa va Osiyo oʻrtasida yuk tashish vaqti va narxini qisqartirishi mumkin boʻlsa-da, mavsumiylikdagi cheklovlar, muzyorar kemalar kuzatib borish zarurati va Arktikada kerakli infratuzilmaning yoʻqligi bu yoʻlning keng qoʻllanilishini cheklaydi.

Lekin ShDY istiqbolli muqobil yoʻl boʻlsada, ammo u yaqin 10-20 yil ichida Suvaysh kanalining oʻrnini toʻliq bosa olmaydi. Suvaysh kanali hamon aksariyat xalqaro yuk tashuvlari uchun iqtisodiy va xavfsizlik jihatidan eng qulay yoʻnalish boʻlib qolmoqda.

Shunga qaramasdan, ShDY ayniqsa yoz faslida, muzyorar kema ortidan yurish zaruriyati kamayganida global yuk tashuv hajmining bir qancha qismini yengillatishi mumkin. Prognozlarning koʻrsatishicha, 2035 yilga borib, ShDY yuk tashuv hajmini 100 mln tonnaga yetkazishi mumkinki, bu xalqaro dengiz tashuvchilari umumiy hajmining 7–8 foizini tashkil etadi.

Xulosa qilib aytganda, kelajakda ShDY Suvaysh kanaliga qoʻshimcha boʻladi, biroq Suvaysh kanalining oʻrnini bosa olmaydi.

Abulfayz Sayidasqarov