Xitoy-Tayvan keskinligi: harbiy mojaro yuz beradimi?

Xitoy va Tayvan oʻrtasidagi munosabatlar masalasi Sharqiy Osiyo mintaqasidagi eng muhim geosiyosiy muammolardan biri boʻlib qolmoqda. Mojaroning ildizlari 1949 yilga borib taqaladi. Oʻshanda Xitoydagi fuqarolar urushidan soʻng Chang Kayshi boshchiligidagi Gomindan partiyasi Mao Szedun boshchiligidagi kommunistlardan magʻlub boʻlgach, Tayvan oroliga qochib, Xitoy Respublikasini (XR) eʼlon qilgan edi.

Shundan buyon Tayvan mustaqil davlat sifatida faoliyat koʻrsatadi, ammo Xitoy Xalq Respublikasi (XXR) uni oʻz muzofoti deb hisoblaydi.

Tayvan demokratik boshqaruv shakliga hamda faol rivojlanayotgan mustaqil iqtisodiyotga ega. Shunga qaramay, aksariyat davlatlar, jumladan, AQSh “yagona Xitoy” siyosatini qoʻllab-quvvatlab, Tayvanni suveren davlat sifatida rasman tan olmaydi. Xitoy va Tayvan oʻrtasidagi keskinlik soʻnggi yillarda Pekin tomonidan kuchaygan harbiy bosim fonida yanada taranglashgan.

Mojaroning sabablari

Xitoy va Tayvan oʻrtasidagi keskinlikning asosiy sabablarini bir necha omillarga boʻlish mumkin:

1. Tarixiy va siyosiy sabablar

Mojaro 1949 yilda Mao Szedunning kommunistik kuchlari materik Xitoy ustidan nazorat oʻrnatgandan soʻng boshlandi va Chang Kayshi hukumati Tayvanga qochishga majbur boʻldi.

Xitoy Xalq Respublikasi Tayvan Xitoyning ajralmas qismi ekanligini va hududiy yaxlitlikni saqlash uchun qayta birlashish zarurligini taʼkidlaydi.

1992 yilda tomonlar norasmiy "konsensus"ga erishdi, unda ikkala tomon ham "yagona Xitoy" tamoyiliga rozi boʻlishdi, lekin uni boshqacha talqin qilishdi. Tayvan bu tamoyilni Xitoy Respublikasining (orolda) mavjudligi sifatida izohlaydi, Pekin esa uni butun Xitoy ustidan suverenitetni tasdiqlash deb biladi.

2. Harbiy keskinlik

Soʻnggi yillarda Xitoy Tayvan atrofida harbiy manevrlar sonini oshirdi. 2024 yil yozda Xitoy Tayvan boʻgʻozida keng koʻlamli dengiz mashqlarini oʻtkazdi.

Tayvan Mudofaa vazirligi maʼlumotlariga koʻra, 2024 yil boshidan buyon Xitoy qiruvchi va bombardimonchi samolyotlari orol havo hududiga bir necha bor bostirib kirgan boʻlib, yiliga 500 dan ortiq shunday bosqinlar kuzatilgan.

Tayvanning xalqaro taʼsirining kuchayishi

Tayvan AQSh, Yaponiya, Avstraliya va boshqa demokratik davlatlar bilan iqtisodiy va diplomatik aloqalarini mustahkamlamoqda.

Tayvan yarimoʻtkazgichlar, mikrosxemalar yetkazib berish global zanjirida strategik mavqega ega va eng yirik mikrochip ishlab chiqaruvchi subʼekt boʻlib, jahon iqtisodiyotida muhim oʻyinchiga aylangan.

Xitoy va Tayvan oʻrtasidagi hozirgi vaziyat

2024 yil oktabr holatiga koʻra, Xitoy va Tayvan oʻrtasidagi keskinlik yuqoriligicha saqlanib qolmoqda. Xitoy hozircha Tayvan materik bilan qayta birlashishi kerakligi haqida bahslashishda davom etmoqda va bu maqsadga erishish uchun harbiy kuch ishlatishni istisno etmadi. Tayvan, oʻz navbatida, mudofaa qobiliyatini mustahkamlamoqda va AQSh va boshqa ittifoqchilar bilan harbiy hamkorlikni kuchaytirmoqda.

Yaqinda esa rasmiy Pekin orolning mustaqilligini targʻib qiluvchi tayvanlik siyosatchilarga qarshi qoʻshimcha sanksiyalar eʼlon qildi va Tayvan bilan aloqasi boʻlgan kompaniyalarga iqtisodiy bosimni kuchaytirdi. Bunga javoban Tayvan tahdidlarga taslim boʻlmasligi va oʻz mustaqilligi va demokratiyasi uchun kurashni davom ettirishini aytdi.

Jahon kuchlarining munosabatlari

Amerika Qoʻshma Shtatlari

AQSh Tayvanni qoʻllab-quvvatlash pozitsiyasini saqlab qoladi, uni qurol va razvedka maʼlumotlari bilan taʼminlaydi. 2024 yil avgust oyida AQSh Kongressi Tayvanga 4 milliard dollarlik yangi harbiy yordam paketi berishni tasdiqladi.

Vashington bir necha bor Pekinning status-kvonni kuch bilan oʻzgartirishga boʻlgan har qanday urinishi AQShning jiddiy qarshiliklariga duch kelishini taʼkidlagan.

Yaponiya va Janubiy Koreya

Yaponiya Tayvanga geografik jihatdan yaqinligini hisobga olib, mintaqada yuzaga kelishi mumkin boʻlgan harbiy mojarodan jiddiy xavotir bildiradi. 2024 yil avgust oyida Yaponiya AQSh va Tayvan bilan birgalikda mintaqada yirik harbiy mashgʻulotlar oʻtkazdi.

Janubiy Koreya Xitoy bilan iqtisodiy munosabatlari yomonlashishidan qoʻrqib, mojaroga ehtiyotkorroq yondashadi, biroq ayni paytda mojaroni tinch yoʻl bilan hal qilishni qoʻllab-quvvatlamoqda.

Yevropa Ittifoqi

Yevropa Ittifoqi "yagona Xitoy" siyosatini qoʻllab-quvvatlaydi, ammo Xitoy Tayvanga harbiy aralashuvni uyushtirsa, inson huquqlari va demokratik tamoyillarning buzilishidan xavotir bildiradi.

Germaniya va Fransiya Tayvan bilan texnologik hamkorlikni kuchaytirib, Pekinning tanqidiga uchragani ham vaziyatning jiddiyligidan darak beradi.

Prognozlar

Ekspertlarning ishontirishicha, yaqin oylarda Xitoy va Tayvan oʻrtasidagi munosabatlar yanada yomonlashuvi bashorat qilinmoqda. Vaziyat rivojining e ssenariylariga quyidagilar kiradi:

• Harbiy bosim: Xitoy, ehtimol, mintaqadagi harbiy ishtirokini oshirishda va Tayvan yaqinida mashqlar oʻtkazishda davom etadi, bu esa ehtimoliy harbiy bosqin xavfini tugʻdiradi.

• Diplomatik qadamlar: AQSh, Yaponiya va ularning ittifoqchilarining mintaqaviy xavfsizlikni mustahkamlash va Tayvanni qoʻllab-quvvatlash boʻyicha diplomatik saʼy-harakatlarini kuchaytiradi.

• Iqtisodiy sanksiyalar va savdo toʻsiqlari: Xitoy Tayvan va u bilan hamkorlik qilayotgan mamlakatlarga orolni ihotalash uchun iqtisodiy bosimni kuchaytirishi mumkin.

Toʻliq miqyosdagi va keng koʻlamli mojaro ehtimoli yaqin muddatda dargumon boʻlib qolmoqda, ammo beqaror vaziyat va tomonlar oʻrtasida ishonchsizlik kuchayib borayotganini hisobga olsak, tasodifiy toʻqnashuvlar yoki avj olish xavfi yuqoriligicha qolmoqda.

Umuman olganda, Xitoy va Tayvan oʻrtasidagi keskinlik xalqaro hamjamiyat uchun muhim muammo boʻlib qolmoqda, bu mojarolarning oldini olish va mintaqada barqarorlikni saqlash uchun kompleks yondashuvni talab qiladi.

Yana bir prognozga koʻra, Xitoyning harbiy yechimni qoʻllashi hozircha ehtimoldan yiroq. Chunki bu Xitoyga ehtimol sanksiyalar fonida iqtisodiy zarar keltirishi, xalqaro munosabatlardagi obroʻsiga putur yetkazishi mumkin. Qolaversa, Xitoy Tayvanga urush ochsa, unga ummon orqali tovarlar tashiydigan dengiz yoʻllari va boʻgʻizlar Tayvan hamda unga ittifoqchi davlatlar tomonidan yopib qoʻyilishi mumkin.

Xitoyning Yevropaga chiqish uchun “Bir kamar – bir yoʻl” loyihasiga kuchli eʼtibor berayogani bu bashoratga dalil sifatida keltiriladi. Chunki Xitoy shu yoʻl bilan istiqbolda ehtimoliy ihotalanishning oldini olish, yangi logistik alternativa yaratishga urinayotgan boʻlishi mumkin. Bu esa Tayvan masalasi Xitoy uchun hamon prinsipial masala ekanligini anglatadi.

Qolaversa Xitoyni tiyib turgan sabablardan biri shuki, mabodo urush kelibi chiqsa, Tayvan Xitoydagi eng yirik “Uchgʻor” GESni portlatib yuborishi mumkin. Toʻgʻon qulasa pastda yashovchi deyarli 10 million kishining umriga omin boʻladi. Xitoy bunday tavakkalchilikka yoʻl qoʻya olmaydi, deyishmoqda ekspertlar.

Abulfayz Sayidasqarov