Bangladesh inqilobi: sabab, oqibatlar va xalqaro munosabat

2024 yil avgust oyida Bangladesh keng koʻlamli inqilobga aylangan siyosiy inqiroz markazida boʻldi. Iqtisodiy qiyinchiliklar va hukumatning oʻz vakolatlarini suiisteʼmol qilinishiga qarshi bir qator norozilik namoyishlari sifatida boshlangan bu jarayon mamlakat siyosiy tuzilishida katta oʻzgarishlarga olib keldi.

Har qanday voqeaning sabab va oqibatlari boʻlganidek, Bangladesh avvaldan turli ogʻir muammolar bois inqilob uchun sharoit “pishib-yetilib” kelayotgan edi.

Iqtisodiy inqiroz

Aholi noroziligining kuchayishining asosiy sabablaridan biri iqtisodiy ahvolning yomonlashuvi edi. 2022 yildan Bangladesh jiddiy iqtisodiy muammolarga duch kela boshladi. Ilgari 7-8 foizga yetgan YaIM oʻsish surʼatlari 2024 yil boshiga kelib 3,5 foizgacha pasaydi. Ushbu pasayishning asosiy omillari toʻqimachilik eksportining pasayishi, energiya narxining oshishi va savdo balansining yomonlashuvi edi. Bangladesh Markaziy banki maʼlumotlariga koʻra, 2024 yil avgustida inflyatsiya 13,7 foizga yetgan, bu soʻnggi yigirma yil ichida rekord darajada yuqori boʻldi. Bunday vaziyat oziq-ovqat va asosiy tovarlar narxining keskin oshishiga olib keldi. Aholi, ayniqsa, ayniqsa, kambagʻal qatlamlar mushkul ahvolda qoldi.

Korrupsiya va sust islohotlar

Davlat va jamoat institutlarida doimo jiddiy boʻlib kelgan korrupsiya muammosi 2024 yilga kelib jamiyat uchun chidab boʻlmas holga aylandi. Transparency International oʻzining 2023 yilgi hisobotida Bangladesh korrupsiya darajasi boʻyicha 180 mamlakat orasida 149-oʻrinda ekanligini bildirgan edi. Hukumat zarur islohotlarni amalga oshira olmadi, bu esa fuqarolarning noroziligiga sabab boʻldi. Davlat mablagʻlarini oʻgʻirlash, mansab vakolatlarini suiisteʼmol qilish bilan bogʻliq mojarolar aholining mamlakat rahbariyatiga nisbatan ishonchsizligini oshirdi.

Siyosiy repressiyalar va boʻgʻilgan demokratiya

2020 yildan boshlab siyosiy rejimning muntazam ravishda qattiqlashishi kuzatilmoqda. Bosh vazir Shayx Hasina boshchiligidagi hukumat ommaviy axborot vositalari va internet ustidan nazoratni kuchaytirdi, yigʻilishlar erkinligini chekladi va muxolifat harakatlarini muntazam ravishda bostirdi. 2023 yilda nodavlat notijorat tashkilotlari va mustaqil ommaviy axborot vositalari faoliyatini sezilarli darajada cheklovchi bir qator qonunlar qabul qilindi. Oxirgi ikki yil ichida 500 dan ortiq siyosiy faol va jurnalist davlat xavfsizligiga putur yetkazganlikda ayblanib hibsga olingan. Bu aholi, ayniqsa, yoshlar oʻrtasida norozilik toʻlqinini keltirib chiqardi.

Ijtimoiy tengsizlik va ishsizlikning kuchayishi

Bangladeshdagi ijtimoiy tengsizlik ham norozilik kayfiyatining kuchayishi sabablaridan biriga aylandi. Hukumat qashshoqlikka qarshi kurashda maʼlum yutuqlarga erishganiga qaramay, boylar va kambagʻallar oʻrtasidagi tafovut kengayishda davom etdi. Yoshlar ishsizligi 2024 yil boshida 19 foizga yetdi, bu oxirgi 10 yillikdagi eng yuqori koʻrsatkich hisoblanadi. Bu ham Bangladeshda oʻz kelajagi koʻrmaydigan yoshlar orasida keng norozilikni keltirib chiqardi.

Inqilobiy voqealar rivoji

Bangladeshdagi inqilob 2024 yil iyul oyi oxirida Dakkada hukumatning iqtisodiy siyosatiga qarshi birinchi ommaviy norozilik namoyishlari boʻlib oʻtgandan soʻng jadal rivojlana boshladi. Biroq burilish nuqtasi 2024 yilning 5 avgustida, poytaxtning markaziy maydonida ikki milliondan ortiq namoyishchi yigʻilganda yuz berdi. Muxolifat partiyalari va fuqarolik faollari tomonidan uyushtirilgan miting mamlakat tarixidagi eng yirik namoyishga aylandi.

Namoyishchilar hukumat isteʼfosini, yangi saylovlar oʻtkazishni va korrupsiyaga qarshi choralar koʻrishni talab qildi. Bunga javoban hukumat favqulodda holat eʼlon qildi, bu esa norozilik kayfiyatini yanada kuchaytirdi. 7 avgust kuni namoyishchilar va xavfsizlik kuchlari oʻrtasida toʻqnashuvlar boshlandi. Politsiyaning koʻzdan yosh oqizuvchi gaz va rezina oʻqlardan foydalanishi natijasida 37 kishi halok boʻldi, 500 dan ortiq kishi jarohatlandi. Bu voqealar butun mamlakat boʻylab norozilik uygʻotdi va norozilik namoyishlari boshqa shaharlarga, jumladan Chittagong, Khulna va Silxetga tarqala boshladi.

10 avgustga kelib norozilik namoyishlari koʻlami kengaydi. Katta shaharlarda ish tashlashlar boshlandi, transport aloqalari falaj boʻldi, davlat muassasalari faoliyati deyarli toʻxtadi. Bunga javoban hukumat komendantlik soati joriy etishga va ommaviy axborot vositalari ustidan nazoratni kuchaytirishga harakat qildi, bu esa aholining noroziligini oshirdi.

11 avgust kuni Dakkada yana 45 kishi halok boʻlgan navbatdagi qonli toʻqnashuvdan soʻng armiya hukumatni qoʻllab-quvvatlashdan bosh tortdi. Armiya qoʻmondoni qurolli kuchlarning betarafligini eʼlon qildi va hukumat va muxolifat oʻrtasida muzokaralarni boshlashga chaqirdi. Bu inqilobning asosiy lahzasi boʻldi: bir necha soat ichida yuqori martabali amaldorlar va politsiya namoyishchilar tomoniga oʻta boshladi.

13 avgust kuni Bosh vazir Shayx Hasina isteʼfoga chiqishi va yangi saylovlar oʻtkazishga tayyorligini maʼlum qildi. Biroq namoyishchilar zudlik bilan muvaqqat hukumat tuzishni, repressiya va korrupsiya uchun aybdorlarning barchasini javobgarlikka tortishni talab qilishdi. Shu kuni parlament tarqatib yuborildi, hokimiyat muxolifat vakillari va fuqarolik faollaridan tuzilgan Muvaqqat Milliy Assambleyaga oʻtdi.

Jabrlanuvchilar va qurbonlar

Bangladeshdagi inqilob, voqealarning nisbiy tezligiga qaramay, koʻplab qurbonlar va jarohatlanganlarga olib keldi. Bangladesh Sogʻliqni saqlash vazirligi maʼlumotlariga koʻra, 2024 yilning 5 avgustidan 15 avgustiga qadar 129 kishi halok boʻlgan, 3200 dan ortiq kishi turli darajadagi jarohatlar olgan. Namoyishchilar va xavfsizlik kuchlari oʻrtasida eng kuchli toʻqnashuvlar sodir boʻlgan poytaxtda eng koʻp qurbonlar qayd etilgan.

Mamlakat kasalxonalarida ahvol ogʻirlashgan. Tibbiyot muassasalarida joy va dori-darmonlar yetishmovchiligi boshlangan. Koʻplab jabrlanganlar mablagʻ yetishmasligi sababli kerakli yordamni ololmagan. Shu munosabat bilan JSST Bangladeshga tibbiy yordam koʻrsatish uchun insonparvarlik missiyasini yubordi.

Jahon davlatlarining munosabati

Hindiston. Bangladeshning eng yirik qoʻshnisi va strategik hamkori boʻlmish Hindiston voqealar rivojini diqqat bilan kuzatib kelmoqda. Bosh vazir Narendra Modi ommaviy norozilik namoyishlari boshlanganidan soʻng darhol hukumat va muxolifatni tinch muloqotga chaqirdi va muzokaralarni tashkil etishda yordam berishni taklif qildi. Hindiston, shuningdek, vaziyat yomonlashsa, mintaqadagi beqarorlashuv va qochqinlar oqimining ortishi mumkinligidan xavotir bildirdi. Shayx Hasinaning isteʼfosiga javoban Hindiston Bangladeshning yangi hukumati bilan hamkorlik qilishga tayyorligini tasdiqladi va mamlakatni qayta tiklash uchun iqtisodiy yordam taklif qildi.

Xitoy. Bangladeshdagi infratuzilma loyihalariga katta miqdorda sarmoya kiritayotgan Xitoy ancha ehtiyotkor yondashdi. Mintaqadagi iqtisodiy manfaatlariga qaramasdan, Pekin mojaroga faol aralashishdan tiyilib, mazkur siyosiy inqirozni barqarorlik va tinch yoʻl bilan hal qilishga chaqirish bilan cheklandi. Biroq Xitoy rasmiylari port infratuzilmasini rivojlantirish va temir yoʻllar qurilishi kabi loyihalari uchun inqilobning mumkin boʻlgan oqibatlaridan xavotir izhor qildi. Shu munosabat bilan Xitoy Bangladeshning yangi rahbariyati bilan aloqalarni kuchaytirib, mamlakatdagi iqtisodiy mavqesini saqlab qolishga intildi.

AQSh. Qoʻshma Shtatlar namoyishchilarni boshidanoq qizgʻin qoʻllab-quvvatladi va Bangladesh hukumatini inson huquqlarini hurmat qilishga va demokratik islohotlarni amalga oshirishga chaqirdi. AQSh Davlat departamenti Bangladeshdagi tazyiqlar va soʻz erkinligi cheklanishidan bir necha bor xavotir bildirgan. Hukumat zoʻravonligiga javoban Vashington vazirlar mahkamasining asosiy aʼzolariga qarshi sanksiyalar bilan tahdid qildi. Shayx Hasinaning isteʼfosi ortidan Qoʻshma Shtatlar hokimiyatning muvaqqat hukumatga oʻtishini olqishladi va erkin va adolatli saylovlarni qoʻllab-quvvatlashga tayyorligini bildirdi.

Yevropa Ittifoqi. Rasmiy Bryussel ham Bangladeshdagi norozilik namoyishlarini faol qoʻllab-quvvatladi. Yevropa Ittifoqi 8 avgust kuni eʼlon qilgan bayonotida zoʻravonlikni zudlik bilan toʻxtatish va siyosiy muloqotni boshlashga chaqirdi. Bryussel, shuningdek, agar bosim davom etsa, Bangladeshga iqtisodiy yordamni toʻxtatish ehtimoli haqida ogohlantirdi. Hokimiyat almashganidan soʻng Yevropa Ittifoqi mamlakatda saylovlar oʻtkazish va demokratik institutlarni tiklashda texnik yordam koʻrsatishni taklif qildi.

Bangladeshni qanday oʻzgarishlar kutmoqda?

Bangladeshda hokimiyat almashinuvi va muvaqqat hukumatning tuzilishi mamlakat tarixida yangi sahifa ochdi. Biroq, yangi rahbariyat vaziyatni barqarorlashtirish va keyingi mojarolarning oldini olish uchun hal qilinishi kerak boʻlgan koʻplab muammolarga duch kelmoqda.

Saylovlarni oʻtkazish. Yangi hukumatning asosiy ustuvor yoʻnalishlaridan biri erkin va adolatli saylovlarni uyushtirish boʻladi. Bu jarayon shaffof va xalqaro kuzatuvchilar tomonidan nazorat qilinishi muhim. Saylovlar siyosiy beqarorlikka barham berishi va demokratik boshqaruvga oʻtishni taʼminlashi kerak.

Iqtisodiyotning tiklanishi. Bangladesh inqiroz va inqilob davridan keyin oʻz iqtisodiyotini qayta tiklashi kerak. Muvaqqat hukumat chet el sarmoyasini jalb qilish va soliq siyosati islohotlarini ilgari surgan. Biroq barqaror iqtisodiy oʻsishga erishish korrupsiyaga qarshi kurashish va ishbilarmonlik muhitini yaxshilash boʻyicha katta saʼy-harakatlarni talab qiladi.

Davlat tuzumini isloh qilish. Inqilob davlat boshqaruvida chuqur islohotlar zarurligini taʼkidladi. Yangi hukumatning ustuvor vazifalaridan biri - sud-huquq tizimini mustahkamlash, ommaviy axborot vositalari mustaqilligini va inson huquqlarini taʼminlash boʻlishi kerak. Bu islohotlar fuqarolarning davlat institutlariga boʻlgan ishonchini tiklashga va inqirozning takrorlanishining oldini olishga yordam beradi.

Xalqaro yordam. Bangladesh inqilob oqibatlarini bartaraf etishi uchun xalqaro yordamga muhtoj. Xalqaro hamjamiyat mamlakatga ham iqtisodiy, ham siyosiy yordam berishda davom etishi juda muhim. BMT va Jahon banki kabi xalqaro tashkilotlar Bangladeshning tiklanishi va rivojlanishida asosiy rol oʻynashi mumkin.

Xulosa qilib aytganda, 2024 yil avgust oyida Bangladeshda roʻy bergan inqilob soʻnggi yillarda toʻplanib qolgan chuqur ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy muammolar oqibati boʻldi. Katta qurbonlar va vayronagarchiliklarga qaramay, hokimiyat almashishi mamlakat uchun yangi imkoniyatlar ochmoqda. Bangladeshning yangi rahbariyati ushbu imkoniyatlardan unumli foydalana olishi va fuqarolar hayotini yaxshilash va demokratik institutlarni mustahkamlash uchun zarur islohotlarni amalga oshirishi muhim. Jahon kuchlarining javobi xalqaro hamjamiyat Bangladeshni bu jarayonda qoʻllab-quvvatlashga tayyor ekanini koʻrsatadi. Biroq mamlakat kelajagi pirovardida uning oʻz yetakchilari va xalqining harakatlariga bogʻliq.

Abulfayz Sayidasqarov