Yaqin Sharq: Isroil, Eron va boshqalar

Isroilning AQSh va Yevropaning qoʻllab quvvatlashidan ruhlangan holda Falastin yerlarida xunrezliklari va genotsidni davom ettirayotgani hamda mintaqadagi vaziyatni loyqalantirayotgani dunyoning koʻplab davlatlari uchun boshogʻriq boʻlmoqda. 

Yahudiy davlati va uning bosh vaziri Benyamin Netanyahu esa bunday keng koʻlamli mojarolardan manfaatdor. Ular shu yoʻl bilan jahon hamjamiyatini Falastin mustaqilligi, oʻt ochishni toʻxtatish va tinchlik oʻrnatish masalalaridan chalgʻitmoqchi. Jafokash mazlum imijini kuchaytirib, yana dunyo rahmini keltirib, siyosiy va iqtisodiy yordamni koʻpaytirishdan umidvor boʻlmoqda.

Isroil Gʻazo sektorini boshqarayotgan HAMASni, hech boʻlmaganda uning rahbarlarini yoʻq qilish bilan Gʻazo sektorini butunlay bosib olishni maqsad qilgan.

2024 yil 31 iyul kuni XAMAS siyosiy byurosi rahbari Ismoil Xoniyaning Tehronda oʻldirilishi natijasida Eron Isroilga bevosita zarbalar berishini vaʼda qilgan. Jo Bayden va boshqa Gʻarb yetakchilari Eronni Isroil tuzogʻiga tushmaslikni aytib, hujum qilishdan qaytarishga urinmoqda. Biroq Eron oʻz vaʼdasida qatʼiy turishini bildirgan. 

Aslini olganda, Isroil va Eron oʻrtasidagi qarama-qarshilik uzoq yillar davomida Yaqin Sharqdagi eng murakkab mojarolardan biri boʻlib qolyapti. Soʻnggi oylarda mamlakatlar oʻrtasidagi taranglik yangi choʻqqisiga chiqib, xalqaro eʼtiborni tortdi va keng koʻlamli mojaro yuz berishi haqidagi xavotirlarni kuchaytirdi. Bu mojaro nafaqat mintaqaviy xavfsizlik, balki AQSh, Rossiya, Xitoy va Yevropa davlatlari kabi yirik davlatlarni oʻz orbitasiga tortib, global geosiyosat uchun ham jiddiy oqibatlarga olib kelishi kutilyapti.

Mojaroning kelib chiqishi va kuchayishi

Isroil va Eron oʻrtasidagi qarama-qarshilik Yaqin Sharqda oʻz taʼsirini kuchaytirish uchun mintaqaviy raqobat tufayli kuchaygan mafkuraviy, diniy va siyosiy tafovutlar bilan bogʻliq. Eron shia teokratiyasi sifatida Isroilni oʻzining asosiy dushmani deb biladi va yahudiy davlatini yoʻq qilish niyatida ekanligini bir necha bor taʼkidlagan. Oʻz navbatida, Isroil Eronni ekzistensial tahdid sifatida koʻradi. Ayniqsa Tehron yadroviy dasturini rivojlantirish fonida bu xavotirlar sobit qolyapti.

Oxirgi yillar, ayniqsa, Livandagi Hizbulloh, Iroq va Yamandagi shia jangarilari, Gʻazodagi Falastin radikal guruhlari kabi mintaqadagi Eron ittifoqchilari va proksi guruhlari kuchayishi oqibatida mintaqada keskinlik kuchaygan. Isroil Suriya va mintaqadagi boshqa mamlakatlardagi Eron  ittifoqchilari – eronparast kuchlar uyushgan nuqtalarga muntazam zarbalar berib kelmoqda.

Yaqin Sharqdagi hozirgi geosiyosiy vaziyat

Yaqin Sharq koʻplab xalqaro oʻyinchilarning manfaatlari kesishgan dunyoning eng beqaror mintaqalaridan biri boʻlib qolyapti. Soʻnggi yillarda mintaqa AQSh, Rossiya, Xitoy va Yevropa Ittifoqi kabi yirik davlatlar tomonidan geosiyosiy oʻyinlar maydoniga aylangan.

AQSh va Yevropa

Yaqinda mintaqadagi AQSh harbiylari soni kamayganiga qaramasdan, Vashington Yaqin Sharqdagi voqealarga, xususan Isroilni qoʻllab-quvvatlashi va Eronga qarshi sanksiyalar orqali sezilarli taʼsir koʻrsatishda davom etmoqda. Qoʻshma Shtatlar Isroilning asosiy ittifoqchisi boʻlib qolmoqda va unga harbiy va iqtisodiy yordam koʻrsatmoqda. Bu esa Tel-Avivning mintaqaviy siyosatdagi mavqeini mustahkamlaydi. Ayni paytda Yevropa davlatlari, xususan, Fransiya va Germaniya mojaroni hal qilish boʻyicha diplomatik saʼy-harakatlarni qoʻllab-quvvatlab, vositachilik rolini oʻynashga harakat qilmoqda, biroq Eron bilan qanday munosabatda boʻlish borasidagi ichki kelishmovchiliklar tufayli cheklovlarga duch kelmoqda.

Rossiya

Moskva Yaqin Sharqdagi oʻz pozitsiyasini faol ravishda mustahkamlayapti. Eron va Suriya kabi ittifoqchilarni qoʻllab-quvvatlamoqda va AQShning mintaqadagi taʼsirini zaiflashtirishga harakat qilmoqda. Rossiyaning Suriya mojarosiga aralashuvi, shuningdek, Eron bilan energetika va qurol-yarogʻ sohasida hamkorlik qilish Moskvaning Yaqin Sharq siyosatidagi muhim oʻyinchi sifatidagi mavqeini mustahkamladi. Biroq Rossiya Isroil bilan ham aloqalarni davom ettiradi, bu esa unga muvozanatni saqlash va ayrim masalalarda vositachi rolini oʻynash imkonini beradi.

Xitoy

Pekin Yaqin Sharqni “Bir kamar, bir yoʻl” tashabbusi kontekstida muhim mintaqa sifatida koʻradi va shuning uchun mintaqadagi qator davlatlar, jumladan, Eron va Saudiya Arabistoni bilan iqtisodiy va energetika sohasida hamkorlikka intiladi. Xitoy, sanksiyalarga qaramasdan, Eron neftini faol ravishda sotib olmoqda, Tehronda oʻz taʼsirini kuchaytirmoqda, biroq Pekin ham mintaqaviy mojarolarga bevosita aralashmaslikka harakat qilyapti. Xitoy neytral vositachi boʻlib qolishni afzal koʻryapti.

Soʻnggi voqealar va keskinliklar

Soʻnggi oylar Isroil va Eron oʻrtasida toʻgʻridan-toʻgʻri harbiy toʻqnashuv boʻlishi mumkinligidan qoʻrquvni kuchaytirgan bir qator voqealar bilan ajralib turdi. 2024 yil iyul oyida Isroil harbiy-havo kuchlari Suriyadagi Eron harbiylari bilan bogʻliq boʻlgan nishonlarga zarbalar berdi va bu Tehron tomonidan ehtimoliy javob choralari tahdidiga sabab boʻldi. Oʻz navbatida Eron Livan, Suriya va Gʻazodagi proksi guruhlarini faol qoʻllab-quvvatlashda davom etyapti, bu esa Isroilga bosimni kuchaytiryapti.

Qolaversa, Eron yadro dasturi atrofidagi keskinlikning kuchayishi mojaroning asosiy omili boʻlib qolmoqda. Xalqaro hamjamiyatning saʼy-harakatlariga, jumladan, 2015 yilgi yadroviy kelishuvni tiklash boʻyicha muzokaralarga qaramay, Eron uranni boyitishni jadallashtirishda davom etmoqda va bu Isroil va uning ittifoqchilari orasida jiddiy xavotir uygʻotmoqda. 

Katta kuchlarning taʼsiri

AQSh va Yevropa

Bayden maʼmuriyati Isroilni qoʻllab-quvvatlashda davom etsada, ayni paytda Yaqin Sharqda keng koʻlamli mojarodan qochishga harakat qilmoqda. Qoʻshma Shtatlar Eron bilan yadroviy inqirozning oldini olish boʻyicha diplomatik saʼy-harakatlarda faol ishtirok etyapti. Lekin Tel-Avivda tinch yoʻl bilan hal qilinishi mumkinligiga ishonmaydigan ehtiyotkorlik kuchayib bormoqda. 

Rossiya

Rossiya Eron va Suriya bilan yaqin aloqada, lekin mintaqani beqarorlashtirishi mumkin boʻlgan Isroil bilan toʻgʻridan-toʻgʻri toʻqnashuvdan qochishga harakat qilmoqda. Moskva Suriya mojarosini hal qilishda muhim rol oʻynaydi va AQSh taʼsirining kuchayishiga yoʻl qoʻymaslik uchun mintaqada kuchlar muvozanatini saqlashga intiladi.

Xitoy

Xitoy Eron bilan iqtisodiy hamkorligiga qaramay, Yaqin Sharqdagi mojarolarga bevosita aralashishdan qochadi. Pekin mintaqa barqarorligidan manfaatdor, chunki u Xitoy iqtisodiyoti uchun asosiy neft yetkazib beruvchi davlat hisoblanadi, ammo u xavfsizlik kafolati rolini olishga tayyor emas va bu vazifani AQSh va uning ittifoqchilariga topshirishni afzal koʻradi. 

Kelgusi yil uchun prognoz

Yaqin Sharqdagi hozirgi vaziyat nihoyatda keskinligicha qolmoqda va Isroil va Eron oʻrtasidagi mojaroning yanada avj olishi xavfi juda yuqori. Eron oʻz yadroviy dasturini kengaytirishda va mintaqadagi proksi guruhlarni qoʻllab-quvvatlashda davom etsa, bu davlatlar oʻrtasida toʻgʻridan-toʻgʻri harbiy toʻqnashuvlar yuz berishi mumkin.

Eron Isroilga hujum qilsa nima boʻladi?

Bunday hujum Livan, Suriya va Iroq kabi boshqa mintaqaviy oʻyinchilarni ham qamrab olishi mumkin boʻlgan keng koʻlamli urushga olib kelishi mumkin. Isroil oʻzining qudratli harbiy kuchi va AQSh koʻmagi bilan Eron nishonlariga ommaviy hujumlar bilan javob berishi mumkin. Bu esa butun mintaqa uchun halokatli oqibatlarga olib kelish ehtimoli katta. Bunday holatda AQSh va Yevropa mojaroga aralashishga majbur boʻladi, bu esa keng koʻlamli inqirozga olib kelishi mumkin.

Mojaro proksi urushlar doirasida qolsachi?

Eron mintaqadagi ittifoqchilarini qoʻllab-quvvatlashda davom etayotgan va Isroil oʻz nishonlariga moʻljallangan zarbalar berish bilan cheklanayotgan proksi urushlarning hozirgi dinamikasini saqlab qolish ssenariysi ham yuqori ehtimolga ega. Bunday holda, Yaqin Sharqda keskinlik saqlanib qoladi, ammo keng koʻlamli urush xavfi past boʻlib qoladi. Rossiya va Xitoy kabi xalqaro oʻyinchilar vaziyat-kvoni saqlab qolish va mintaqadagi beqarorlikka yoʻl qoʻymaslik uchun diplomatik saʼy-harakatlarini davom ettiradilar.

Diplomatiya, diplomatiya va yana diplomatiya

Yaqin Sharqdagi Isroil va Eron oʻrtasidagi qarama-qarshilik mintaqaviy va global xavfsizlik uchun jiddiy oqibatlarga olib keladigan zamonaviy dunyodagi eng xavfli mojarolardan biri boʻlib qolyapti. Xalqaro hamjamiyatning mojaroni hal qilishga urinishlariga qaramay, uning yanada kuchayishi ehtimoli katta. 

Biroq eng oxirgi yangiliklarga qaraganda, Eron Isroilga hujum qilish rejasini koʻrib chiqishi mumkin. Bu haqda Politico gazetasi amerikalik rasmiylardan iqtibos keltirib xabar qilgan. 

Maqolada aytilishicha, AQSh Eronni ommaviy zarba faqat keskinlikni kuchaytirishi va Isroil bilan toʻgʻridan-toʻgʻri qarama-qarshilikka olib kelishi mumkinligidan ogohlantirgan."Endi Tehron tobora koʻproq Vashington nuqtai nazariga qoʻshilayapti" - deydi gazeta manbalari.

Eron prezidenti Masʼud Pezeshkiyon Islom inqilobi qoʻriqchilari korpusiga Isroilga toʻgʻridan-toʻgʻri zarbalar berish rejasidan voz kechib, buning oʻrniga Eronga qoʻshni davlatlar, xususan Ozarbayjondagi “Isroil maxfiy bazalariga” zarba berishni taklif qilgan. 

Bir soʻz bilan aytganda, faqat dagʻdagʻa qilishdan naryoqqa oʻtmaydigan, geosiyosiy populizmga usta Eronning shia hukumati navbatdagi marta oʻz vaʼdasidan qaytmoqda. Bu shia rejimi uchun tarixiy anaʼanaga aylanib qolgan, shekilli. Bundan avvalgi shunga oʻxshash vaziyatlarda ham Eron avval AQSh va Isroilni ogohlantirib, raketa otmoqchi boʻlgan joylarning lokatsiyalari haqida bu ikki  davlatga kerakli maʼlumotlarni berib, bu yerdan odamlarni chiqib ketishini kutib, keyin sahroga “shafqatsiz hujum” qilgandi. 

Hatto Isroil tarafga otgan raketalari ham birorta hojatxonani buzishdan boshqasiga yaramagan. Yana bir hujumda esa bitta qurbon boʻlgan, u ham boʻlsa Isroil askari emas, falastinlik musulmon oʻsmir boʻlib chiqqan edi.

Shuning uchun, Eron va Isroil mojarosida katta oʻzgarishlar kutish dushvor. Kelgusi yilda mintaqada keskinlik va mahalliy mojarolarning yonishini emas, yana tutab yotishini kutishimiz mumkin. Ammo keng koʻlamli urush xavfi koʻplab omillarga, jumladan Eron yadro dasturining rivojlanishiga, proksi guruhlarning faolligiga va yirik davlatlarning taʼsiriga bogʻliq boʻladi. Xalqaro hamjamiyat mojaroni diplomatik yoʻl bilan hal qilish va uning yanada avj olishiga yoʻl qoʻymaslik boʻyicha saʼy-harakatlarini davom ettirishi kerak.