XIX asrlar diktaturasi qanday haligacha yashab kelyapti?

Demokratiya oʻzi nima?

Demokratiya tom maʼnoda xalq tomonidan boshqariladigan sistema. Bu atama miloddan avvalgi V asr oʻrtalarida demos (“xalq”) va kratos (“hukmronlik”) soʻzlaridan kelib chiqqan yunoncha “demokratiya” soʻzi birlashmasi boʻlib, baʼzi yunon shahar-davlatlarida, xususan, Afinada mavjud boʻlgan siyosiy tizimlarni bildiradi. Demokratiya atamasining etimologik kelib chiqishi semantik masalalardan ancha uzoq boʻlgan bir qator dolzarb muammolarga ishora qiladi. Agar "xalq" hukumati oʻrnatilishi kerak boʻlsa, boshida asosiy savollarga javob bera olish kerak.

Demokratik hukumat qaysi tegishli boʻlinma yoki birlashma boʻlishi kerak? Shaharmi? Mamlakatmi? Biznes korporatsiyasimi? Universitetmi? Xalqaro tashkilotmi? Yoki bularning hammasi?

Tegishli birlashma, masalan, shahar boʻlsa, uning aʼzolaridan kim toʻliq fuqarolikka ega boʻlishi kerak? Boshqacha qilib aytganda, demosni qaysi shaxslar tashkil qilishi kerak? Assotsiatsiyaning har bir aʼzosi uni boshqarishda ishtirok etish huquqiga egami? Bolalarning ishtirok etishiga ruxsat berilmasligi kerak deb faraz qilsak (koʻpchilik kattalar rozi boʻlishadi), demolar barcha kattalarni oʻz ichiga olishi kerakmi? Agar u faqat katta yoshdagi aholining kichik qismini oʻz ichiga olsa, assotsiatsiya demokratiya boʻlishni toʻxtatib, aristokratiya (eng yaxshilar hukumati, aristos) yoki oligarxiya (ozginalar hukumati) kabi boshqa narsaga aylanmasligiga kim kafolat beradi?

Agar demokratlarning koʻpchiligi yoki hukumatning koʻp qismi hukumatning boshqa shakllari yaxshiroq deb hisoblasa, hech bir uyushma demokratik hukumatni uzoq vaqt saqlab qola olmaydi. Shunday qilib, demokratiyaning davom etishi uchun minimal shart shundan iboratki, demosning ham, rahbariyatning ham muhim qismi xalq hukumatini har qanday mumkin boʻlgan alternativadan yaxshiroq deb hisoblaydi. Bunga qoʻshimcha ravishda qanday shartlar demokratiyaning davom etishiga yordam beradi? Qanday sharoitlar unga zararli? Nega baʼzi demokratiyalar ogʻir inqiroz davrlarini boshdan kechirishdi?

Qadimgi yunonlar davridan beri demokratiya nazariyasi ham, amaliyoti ham chuqur oʻzgarishlarga duch keldi, ularning aksariyati yuqoridagi savollarga berilgan javoblar bilan bogʻliq. Shunday qilib, ming yillar davomida demokratiya amalda boʻlgan birlashma turi, qabila yoki shahar-davlat, yigʻilish yoki "toʻgʻridan-toʻgʻri demokratiya" ning qandaydir shakliga mos keladigan darajada kichik edi. Keyinchalik, XVIII asrdan boshlab, tipik birlashma milliy davlat yoki mamlakatga aylanganligi sababli, toʻgʻridan-toʻgʻri demokratiya oʻz oʻrnini vakillik demokratiyasiga boʻshatib berdi.

Demokratiya diktaturaning bolasimi?

Yigirmanchi asrgacha hech bir davlat toʻliq demokratik emas edi. Hatto erkin va adolatli saylovlar oʻtkazganlar ham koʻpchilik ayollarni ovoz berishidan bosh tortdilar. 1900 yilda faqat beshta davlat erkaklarning umumiy saylov huquqini bergan edi. Xususan, Qoʻshma shtatlardagi Jim Krouda, unda ham boʻlsa afro-amerikaliklar saylov huquqidan mahrum boʻlgan. Qoʻshma Shtatlar kabi saylov huquqi cheklangan bir nechta respublikalardan tashqari, aksariyat siyosiy tizimlar uchta turga boʻlingan: qirol yoki qirolicha hukmronlik qiladigan, baʼzan konstitutsiya va qisman vakillik parlamenti bilan chegaralangan monarxiyalar; boy toifalar boshqaradigan oligarxiyalar; va mustamlakalar.

Yigirmanchi asrda demokratiya uchta katta toʻlqinda tarqalishi bilan bu oʻzgardi. Birinchisi 1920-yillarda Birinchi jahon urushi natijasida vayron boʻlgan Yevropa imperiyalaridan yangi davlatlar ajralib chiqqan va Gʻarb hukumatlari ovoz berish qoidalarini liberallashtirganda eng yuqori choʻqqisiga chiqdi. Ikkinchisi 1940-yillarning oxiri va 1960-yillarning boshlari orasida Ikkinchi jahon urushi gʻoliblari yutqazganlarga demokratiyani oʻrnatgan. Osiyo va Afrikadagi sobiq mustamlakalarga saylovlar oʻtkazganida sodir boʻldi. Uchinchi toʻlqin - haqiqiy sunami – 1974-yilda Portugaliyadagi "chinnigullar inqilobi" bilan boshlandi, 1990-yillarda kommunizm qulashi bilan tezlikni oshirdi va 2000-yillarning oʻrtalarida oʻzining choʻqqisiga chiqdi. 2015-yilga kelib, dunyo aholisining 53 foizini oʻz ichiga olgan barcha mamlakatlarning yarmidan koʻpi saylov asosidagi demokratik davlatlar edi va har toʻrtdan biri liberal demokratiya edi. Shunga qaramay, demokratiya kengaygan sari ham, diktatura yoʻqolmadi.

XX asr diktaturalari xilma-xil edi. Xulosa qilib aytganda, aksariyat diktatorlar har qanday muxolifatni bostirish, barcha aloqalarni nazorat qilish, tanqidchilarni jazolash, (koʻpincha) mafkurani oʻrnatish, plyuralistik demokratiya idealiga hujum qilish, odamlar va maʼlumotlarning transchegaraviy oqimlarini toʻsib qoʻyish orqali hokimiyatni saqlab qolishdi. Bu barcha amaliyotlarning asosiy tamoyili oddiy edi: qoʻrqitish. Yigirmanchi asrning odatiy avtokrati qoʻrquv diktatori edi.

Diktatorlar oʻzgarmoqda. Yigirmanchi asrning klassik zolimlari - Adolf Gitler, Iosif Stalin, Mao Szedun - millionlab odamlarning oʻlimiga sababchi boʻlgan shaxslar edi. Ular oʻzlarining qattiq qoʻriqlanadigan va baʼzan kengayib borayotgan chegaralarida yangi sivilizatsiyalar qurishga kirishdilar. Bu nafaqat odamlarning jamoat xatti-harakatlarini, balki shaxsiy hayotini ham nazorat qilishni anglatadi. Buning uchun har biri intizomli partiya va shafqatsiz maxfiy politsiyani yaratdi. Har bir diktator genotsid qotil yoki utopik eʼtiqodning boshi boʻlmagan albatta. Ammo terror ularning maqsadli quroli edi.

“Yumshoq diktatura”- Demokratiya

Biroq, asrning oxiriga kelib, bir narsa oʻzgardi. Butun dunyo boʻylab kuchli odamlar harbiy kiyim oʻrniga konservativ kostyumlarda yigʻilishlarga kela boshladilar. Koʻpchilik gavjum futbol stadionlari oldida raqiblarini qatl qilishni toʻxtatdi. Yangi koʻrinishdagi diktatorlar siyosiy maslahatchilarni yolladilar, fuqarolarning muammolarini oʻrganish, ular bilan suhbatlashish shoularini uyushtirdilar va farzandlarini Gʻarbdagi universitetlarga oʻqishga yubordilar. Ular aholi ustidan nazoratni boʻshatishmadi - undan uzoqda, yanada samarali nazorat vositalarini ishlab chiqish ustida ishladilar. Lekin ular demokratlar rolini bajara turib, bir vaqtning oʻzida diktatorlik qilishdi.

Hamma avtokratlar ham bunday oʻzgarish qilishni istashmadi. Shimoliy Koreyalik Kim Chen In va Suriyalik Bashar al-Assad yigirmanchi zolimlari kitobiga juda mos tushadi. Ular oʻz diktaturasini ochiq-oydin, hech qanday “demokratik harakatlar” ostiga bekitmagan. Xitoy va Saudiya Arabistonida hukmdorlar eski qoʻrquvga asoslangan modelni almashtirish oʻrniga uni raqamlashtirishdi. Ammo global muvozanat oʻzgardi. Bugungi kunda nodemokratik davlatlarning yetakchilari orasida vakil shaxs endi Iosif Stalin kabi totalitar zolim, Idi Amin kabi sadist qassob yoki hatto Augusto Pinochet kabi reaksion general emas. U vengriyalik Viktor Orban yoki singapurlik Li Syan Lun kabi yumshoq manipulyator - oʻzini xalqning kamtarin xizmatkori qilib koʻrsatuvchi hukmdor.
Ushbu yangi model ajoyib tushunchaga asoslangan. Asosiy maqsad oʻzgarishsiz qolmoqda: siyosiy hokimiyatni monopollashtirish. Ammo bugungi kuchli odamlar hozirgi sharoitda zoʻravonlik har doim ham natijali emasligini tushunishadi. Mohir hukmdor fuqarolarni qoʻrqitish oʻrniga, ularning dunyoga boʻlgan eʼtiqodlarini qayta shakllantirish orqali ularni nazorat qilishi mumkin. Qattiq repressiya oʻrniga yangi diktatorlar yumshoq manipulyatsiyadan foydalanadilar. 

Bunday demokratiya bizga kerakmi? 

Bir qarashda bu soʻz erkinlik, xavfsizlikni ifodalasada, uning baʼzi qarshi kaftorlarini ham koʻrmay oʻtib ketolmaymiz. Masalan, Senegalda, Kenyada demokratiya bor. AQSh esa dunyodagi eng katta demokratlashgan davlatlardan biri sifatida qaraladi. Lekin ushbu demokratlashgan davlatlarning ham koʻpchilik qismida biz aytib oʻtgan erkinlik, xavfsizlik yoʻq. Bundan koʻrinadiki, faqat demokratiya orqali yaxshi hayotga erishish mumkin degan tushuncha ham xato ekan. Masalan, demokratiya insonlarga davlatni kim boshqarishini, qanday qonun-qoidalar qoʻyilishini tanlash huquqini beradi. Shuni oʻzi ham demokratiyaning katta muamosini koʻrsatib beradi. Deylik oddiy oshpaz siyosatdan qanchalik darajada xabardor boʻlishi mumkin? Yoki siz oʻz kelajagingiz, mamlakat kelajagi uchun nima toʻgʻri ekanini qaror qilishini rassomga ishonib topshirolasizmi? Albatta har bir inson ovoz berishga haqli, yaʼni bir inson bitta ovoz degani. Ammo bir ovoz boshqa ovoz bilan teng qiymatli boʻla olmaydi. Har bir sohada universallashish qiyin boʻlgani kabi, nonvoyning mavzular orasidagi eng professional fikri uning tandiri atrofida boʻladi. Va u davlat boshqaruvi strategeyalarini oʻrganib chiqishga ham majbur emas. Aytish mumkin demokratiya maʼlum bir davlat rahbarining siyosatini sinab 4-5 yildan keyin yana qayta boshqa birini saylash imkonini beradi deb. Lekin xuddi shu tufayli, prezidentlar tez-tez almashib turadigan davlatlarda barqarorlik kamdan kam kuzatiladi. Yangi rahbar kelib eskisining boshqaruvini qoralaydi, oʻz yoʻlida oʻzgartiradi va qarabsizku zig-zag paydo boʻlyapti. Umuman olganda demokratiya ishlashi mumkin, qachon? Qachonki mamlakatning 90%ini yetarli taʼlim olgan, oʻz tilimizda aytsak, oliy maʼlumotli boʻlgan odamlar tashkil qilsa. Lekin bu koʻrsatgichga yetishning iloji ham yoʻq. Demokratiya tanlab olgan xato yoʻllar ham talaygina. Masalan, Gitler demokratiya orqali saylangan. Qanchalik xato ekanini ikkinchi jahon urushi va 50 million inson oʻlimini eslab bilib olish qiyin emas.

Demokratiyaning ildizi Qadimgi Afinaga borib taqalishi aytiladi, oʻsha paytda greklarning 1%i yaʼni demokratiya haqida bahslashish uchun ozgina bilimi va puli bor boylar ishtirok etishgan, Koʻrinadiki, demokratiyaning oʻzi ham biz oʻylab turgan asl demokratiya emas ekan. Yana bir qiziq holat bor, Hindistonda saylovlarda ism oxiriga Gandi nomi qoʻyilsa, 99% holatda ham u kim boʻlishida qatʼiy nazar millionlab ovoz yigʻishi mumkin. Saylash huquqi berilgan barcha ham uni qanday holatda toʻgʻri boʻlishini bilmaydi.

Yuqoridagilar bilan demokratiyani qoralab, diktaturani oqlashdan butunlay yiroqmiz. Maqsad, bir mamlakatda ishlab turgan tizim boshqa mamlakatda ishlamasligini, har bir davlat oʻzi uchun toʻliq mos keladigan strategiyani ishlab chiqishi lozimligini koʻrsatish. Masalan, davlat boshqaruvining texnokratiya(hokimiyat texnikal mutaxassislar tomonidan yuritiladi), epistokratiya(hokimiyat siyosiy bilimga ega aholi tomonidan yuritiladi) kabi boshqa turlari ham bor. 

Gulnoza Qodirova tayyorladi.