Uchinchi jahon urushiga qarab ketmoqdamizmi?

Gʻazodagi urush, Liviya, Suriya, Eron va Falastindagi mojaroning kuchayishi dunyoni global urush yaqinlashayotgani haqida oʻylashga majbur qildi. Xalqaro hamjamiyatda qanday kayfiyat hukm surayotganini va nima uchun dunyo uchinchi jahon urushi yoqasida ekanini keltirib oʻtamiz:

Isroil-Falastin oʻrtasidagi soʻnggi kunlarda sodir boʻlgan voqealar xalqaro xavfsizlik va adolat masalasida dunyo birdam emasligini isbotladi. Biroq, yahudiylar va arablar oʻrtasidagi qarama-qarshilik dunyo uchinchi jahon urushi yoqasida ekanligini koʻrsatishi mumkin boʻlgan yagona xalqaro mojaro emas.

Hozirgi mojarolar avtoritar va demokratik davlatlar oʻrtasida toʻgʻridan-toʻgʻri harbiy toʻqnashuvga olib kelishi ehtimoli qanday, bu oxir-oqibat Uchinchi jahon urushiga eshikni ochadimi?

Ayni paytda dunyoda xalqaro hamjamiyatda vahima uygʻotayotgan bir qancha jiddiy mojarolar mavjud.

Hamas, Isroil, Falastin, Hizbulloh

Isroil va Falastin oʻrtasidagi urush bir necha ming yil oldin davom etgan uzoq muddatli mojaro tufayli yuzaga kelgan, ammo bugungi kunda boshqa davlatlar, jumladan Suriya, Livan va Eron bu mojaroni kuchaytirmoqda. Bild nashrining yozishicha, Isroil birdaniga beshta frontda urush olib borishi mumkin.

Bundan tashqari, CNN maʼlumotlariga koʻra, Qoʻshma Shtatlar va uning ittifoqchilari allaqachon Hizbulloh jangarilarini kuchayishidan ogohlantirmoqda. Bu harbiy guruhning asosiy qismi Liviyada joylashgani uchun Vashington mamlakatdagi voqealarni diqqat bilan kuzatib boradi. Jangari guruh asosan Eron tomonidan moliyalashtirilishi ham muhim va shuning uchun uning Isroil bilan toʻgʻridan-toʻgʻri qarama-qarshiligi yaqqol koʻrinib turibdi. Bundan tashqari, ogohlantirishlarga qaramay, jumladan, BAA tomonidan Suriya allaqachon oʻz tomonidan Isroilni oʻqqa tuta boshlagan.

Ayrim boshqa davlatlarning, xususan Turkiyaning pozitsiyasi ham bir tomonda emas. Misol uchun, Rajab Erdoʻgʻanning soʻnggi paytlarda bergan noaniq bayonotlari, jumladan, Isroil tinch fuqarolarining Xamas tomonidan oʻldirilgani “tasodifiy” boʻlgani, Isroilning vaziyatni hal qilishga boʻlgan yondashuvi oʻta shafqatsiz va asossiz ekanini taʼkidladi.

Rossiya va Ukraina

Rossiyaning Ukrainaga bostirib kirishi ham koʻp asrlik ildizlarga ega va bugungi kunda butun Yevropa uchun xavf tugʻdirmoqda. Boshqa davlatlar uchun toʻgʻridan-toʻgʻri xavf yoʻqdek tuyulsa-da, Ukraina hukumati Gʻarb davlatlarini hushyor boʻlishga chaqirmoqda, chunki Ukraina tajovuzkor mamlakatni Boltiqboʻyi davlatlariga hujum qilishdan toʻxtatuvchi “toʻsiq” hisoblanadi. Xususan, Ruminiya fuqarolari tungi havo reydlari va oʻz hududlariga uchuvchisiz havo hujumlari paytida ukrainaliklar bilan birga hushyor turishgan. Polsha chegara hududi ham zarar koʻrgan.

Yana shuni taʼkidlash kerakki, Rossiyaning Ukrainaga hujumi chegaralarni kuch bilan oʻzgartirishga urinish boʻlib, bu butun dunyo uchun xavfli pretsedentga aylangan, chunki boshqa davlatlar ham bunga ergashishi mumkin.

Gap shundaki, agar Putinni Ukrainaga nisbatan qilayotgan harakatlaridan hech bir maʼno yoʻqligiga ishontirish mumkin boʻlsa, Rossiya bilan mojaro u qadar xavfli boʻlmay qoladi.

“Putinni hech kim 2008 yilda Gruziyaga aralashishdan toʻxtata olmadi, shuning uchun u 2014 yilda Qrimda va 2015 yilda Suriyada yana shunday qildi. Agar Ukrainaga qarshi boʻlmasa, u oʻz omadini Boltiqboʻyida NATOga aʼzo davlatlarga qarshi sinab koʻradi. Ittifoq uni toʻxtatish uchun kuch topishi ehtimoli juda kam" deydi ekspertlar.

Bir maʼnoda, biz har doim "urushdan oldingi" dunyodamiz, chunki urushlar notoʻgʻri hisob-kitoblardan, takabburlikdan yoki tushunmovchiliklardan, shuningdek, qasddan boshlanadi. Yuqoridagi sabablar esa har doim topilishi mumkin. Biroq, soʻnggi oylarda murakkab dunyoning muqarrar keskinliklarini faqat urush orqali hal qilish mumkinligi hissi paydo boʻldi. Hech narsa muqarrar emas, lekin Ukrainaning qarshi hujumlari shuni koʻrsatdiki, Rossiya urushni shunchaki mudofaa vositasi sifatida emas, balki dunyo tartibini oʻz foydasiga oʻzgartirishni siyosat vositasi sifatida koʻradi.

Xitoy, AQSh va Tayvan

Xitoy va AQSh oʻrtasidagi Tayvan boʻyicha qarama-qarshilik yillar davomida davom etmoqda. Dunyo ushbu mojaroning yangi bosqichini 2022 yilda, AQSh Vakillar palatasi spikeri Nensi Pelosi orolga tashrif buyurishga qaror qilganida koʻrdi. Hozirda ekspertlar mamlakatlar toʻgʻridan-toʻgʻri qarama-qarshilikka kelmasligiga rozi, ammo maʼlumki, Xitoy “mudofaa muammolari”ni hal qilish zarurati tufayli allaqachon harbiy byudjetini 7,5 foizga oshirgan.

Global xavfsizlik inqirozi, shubhasiz, Rossiya bosqinidan ancha oldin sodir boʻlgan. Bunga yigirma birinchi asrning koʻplab voqealari sabab boʻldi, ular orasida moliyaviy omillar katta rol oʻynadi. Biroq, Ukrainadagi keng koʻlamli urush va Isroilning qurolli bostirib kirishi bu vaziyatni yanada kuchaytirdi. Qolaversa, dunyoda boshqaruvning avtoritar usullari mashhur boʻlib, hokimiyat masalalarni kuch bilan hal qilishni maqsad qilganlar qoʻliga oʻtmoqda.
Aksariyat xalqaro ekspertlar dunyo uchinchi jahon urushining boshlanishiga yoʻl qoʻymasligiga qoʻshiladi, chunki uning oqibatlari tuzatib boʻlmas boʻladi. Biroq, shu bilan birga, tahlilchilar yirik davlatlar oʻz manfaatlari uchun kichik va rivojlanmagan davlatlar qoʻlida kurashayotgan proksi urushlar soni sezilarli darajada oshishini bashorat qilmoqdalar. 

Oʻtgan hafta Buyuk Britaniya Mudofaa vaziri Grant Shapps dunyoni kelgusi besh yil ichida Xitoy, Rossiya, Shimoliy Koreya va Eron ishtirokidagi urushlar qamrab olishi mumkinligidan ogohlantirdi va "urushdan keyingi dunyo"dan "urushgacha boʻlgan dunyo" ga oʻtayotganimizni aytdi.

Britaniya armiyasi rahbari Buyuk Britaniya fuqarolari Rossiya bilan boʻlishi mumkin boʻlgan urushda jang qilish uchun "oʻqitilishi va jihozlanishi" kerakligini aytdi va bugungi kunda yashayotganlarni "urushdan oldingi avlod" deb taʼrifladi.

Ayni paytda, Yaqin Sharqda Buyuk Britaniya va AQSh kuchlari Eron tomonidan qoʻllab-quvvatlangan husiylarning Qizil dengizdagi tijorat kemalariga hujumlariga javoban Yamanga havo hujumlari uyushtirdi. Bu yangi urush oʻchogʻini vujudga keltirdi.

"Shuningdek, ruslar NATOning sharqiy yoʻnalishda Rossiya chegaralarigacha kengayishini "strukturaviy zoʻravonlik" deb hisoblaydilar.

Gʻarb esa bu kengayishni xalqlarning tabiiy va oqilona tanlovi deb biladi. Oʻzlarini uzoq vaqtdan beri oʻrab olingan xalq deb bilgan ruslar, "Ona Rossiya"ni himoya qilish uchun ularga doʻstona, yaʼni itoatkor davlatlar qoʻrgʻoni kerak, deb hisoblashadi. 

Rossiya oʻtgan yili mudofaa xarajatlarini ikki baravar oshirdi: endi u oʻz yalpi ichki mahsulotining 6 foizini yoki barcha davlat xarajatlarining uchdan bir qismini harbiy sohaga sarflaydi. 

Keyin biz Prezident Putin xohishlariga xizmat qiladigan “Yangi Rossiya armiyasi”ga duch kelamiz. U Sovet Ittifoqining qulashini falokat deb hisoblagan va buni tuzatish uchun “qayta birlashish”ning uzun roʻyxatini allaqachon tuzib chiqqan boʻlsa ajab emas”, - deydi .Angliyadagi Sasseks universitetining xalqaro munosabatlar boʻyicha oʻqituvchisi doktor Devid Vearing. 

Eslatib oʻtamiz, yer yuzida tinchlikni mustahkamlash va xavfsizlikni taʼminlash, davlatlarning oʻzaro hamkorligini rivojlantirish maqsadida 1945 yil 24 oktabrda Birlashgan Millatlar Tashkiloti tuzilgan. Bu xalqaro tashkilotning paydo boʻlishi Uchinchi jahon urushi boʻlmasligining kafolati qilib belgilab qoʻyilgan edi.