Urush davrida Oʻzbekistondan qoʻnim topgan polshaliklar: nimalarni bilmoq kerak?

Polyaklarni Oʻzbekiston bilan yoki oʻzbeklar bilan nima bogʻlab turadi, bunga polyaklarning nima aloqasi bor, Polsha haqida bilish oʻzbeklarga nima kerak?

Barcha Markaziy Osiyo respublikalari tarixida Polsha izlari bor. Asirga olingan polshalik askarlar Sibirning qahraton sovuqlari va Qozogʻiston dashtlarining jazirama issiqlaridan oʻtishdi, Qirgʻiziston togʻlarida ular SSSR NKVD masʼuliyat zonasida boʻlgan harbiy lagerlar va mahbuslar uchun aholi punktlarida mahkumlar sifatida saqlanishdi.

Polsha xalqi azob va azob-uqubatlardan oʻtib, Oʻzbekistondan boshpana topdi, bir qismi Turkmaniston va Kaspiy dengizi orqali sovet asirligidan ozod qilindi.

Sovuqdan va ochlikdan azob chekkan va Stalin lagerlarida qiynoqqa solingan, polyak asirlari – askar, zobit va fuqarolari majburiy mehnatdan kuchsizlangan va Sovet oʻlim lagerlarida hukmronlik qilgan turli epidemiyalar oqibatida turli kasalliklardan vafot etishgan. SSSR - polyaklar uchun "xarob qalblar" mamlakatiga aylandi.

Polshaning bosib olingan hududidan SSSRga majburan koʻchirilgan harbiy asirlar va qochqinlar soni 1,5 milliondan 2 milliongacha miqdorda boʻlgan. Bu biomassa turli millat va din vakillaridan iborat edi.

Ayni paytda Oʻzbekistonda Polsha Respublikasi fuqarolari xotirasi sharafiga 18 ta memorial stela oʻrnatilgan. Oʻzbekistonda hozirgacha Ikkinchi jahon urushi davridan saqlanib qolgan 3017 nafar polshalik harbiy va tinch aholining qabri topildi.

Sovet Ittifoqi boʻylab amalga oshirilgan turli xil taqiqlar va jazolash harakatlari evakuatsiya qilingan va qatagʻon qilingan xalqlar hayotiga xos odatiy hol edi. Bu qiynoqlar va odamlarni oʻldirishning butun tizimi NKVD tomonidan nazorat qilingan. Bu insoniyat tarixidagi eng dahshatli va shafqatsiz epizodlardan biri edi.

Begunoh odamlarni oʻldirish uchun qudratli mashina - SSSR Ichki ishlar xalq komissari, butun armiyasi va maxfiy chaqimchi, “quloq” va agentlari tarmogʻi chorasiz, och va kasal polyaklarni qattiq nazorat qildi va hech kimni ularga yaqinlashtirmadi.

1939 yilning kuzida uylaridan haydalgan polyaklar Stalincha mehnat lagerlarida sarson-sargardon boʻlishdi. Germaniya SSSRga bostirib kirgach, polyaklar Oʻzbekistonga birinchi ommaviy deportatsiya qilingan va evakuatsiya qilingan xalqlardan biri boʻldi. Urushning chorasiz qurbonlari – Polsha fuqarolarini taqdir Oʻzbekistonga uloqtirildi.

Tirik, ammo silsilasi qurigan, och va xastalanib qolgan polyaklar Stalinning oʻlim lagerlari va Sibirning izgʻirin sovuqlaridan omon qolib, issiq zamin – Oʻzbekistonga yetib kelishdi. Sibir taygasidagi Stalin mehnat lagerlaridan soʻng, Sibir, Kolima va Magadandan ancha iliqroq boʻlgan Oʻzbekiston ular uchun soʻng oʻziga xos najot qalʼasi boʻldi.

Ikkinchi jahon urushi avjiga chiqqan paytda, polyaklardan soʻng Oʻzbekiston hududiga zudlik bilan 1,5 milliondan ortiq turli millat va din vakillari evakuatsiya qilindi. Tarixchilarning aytishicha, ularning 300 mingdan ortigʻi bolalar boʻlgan.

Oʻzbekistonning deyarli barcha viloyatlariga vagonlarga ortilgan odamlar yuborildi. Oʻzbekiston temir yoʻl vokzallari tomonidan kuniga bir necha eshalon odamlar qabul qilinar edi.

Jahon adabiyotida koʻplab kitoblar va maqolalar yozildi, asirga olingan polshalik askarlarning fojiali tarixi, Stalin oʻlim lagerlaridagi Polsha fuqarolarining achchiq taqdiri haqida kino sanʼati durdonalari va hujjatli filmlar yaratildi.

Afsuski, Oʻzbekiston bilan bogʻliq boʻlgan polshaliklarning fojiali taqdiri, Oʻzbekistonda “General Anders armiyasi”ning tashkil topishining butun tarixi haqidagi maʼlumotlar yashirin edi, umuman olganda, asirga olinganlar haqida biror gap aytish taqiqlandi. Bu SSSRda taqiqlangan edi.

Gitlerning Polshaga hujum boshlanishidan oldin Polsha armiyasining boʻlajak qoʻmondoni Vladislav Anders jasur Novogrudok otliq brigadasiga qoʻmondonlik qildi va Polsha Respublikasi Qurolli Kuchlarining Modlin armiyasi tarkibida Polsha-Prussiya chegarasida Polshani Gitlerning hujumidan himoya qildi.

Ogʻir yaralangan Vladislav Anders Qizil Armiya tomonidan asirga olinganida, Polshaning bosib olingan hududida tinch aholiga har ikki tomondan etnik tozalash ishlari olib borildi, harbiy jinoyatlar muntazam ravishda sodir etildi.

Mustaqil Polsha Respublikasining qoʻlga olingan barcha subʼektlari kabi Vladislav Anders ham NKVD ixtiyoriga oʻtkazildi. Yarador, och va sillasi qurigan Vladislav Anders 1939 yil sentabridan 1941 yil avgustigacha turli Stalin qamoqxonalarida bolsheviklar qonunsizligining barcha qiynoqlari va dahshatlarini boshidan kechirdi.

1941 yilda, Polsha bosib olingandan soʻng, Gitler va Stalin ittifoqchilik munosabatlarini oʻzgartirdilar. Avvaliga ular "qalin ittifoqchi" va doʻst edilar, ammo manfaatlar toʻqnashadigan payt keldi va yana dunyoda manfaatlar hududining boʻlinishi boshlandi. Stalin Gitlerga qarshi ittifoqchilar izlashga va Polsha bilan yaqinlashishga majbur boʻldi.

Surgundagi Polsha hukumati Bosh vaziri, marshal Vladislav Eugeniush Sikorskiy Londonda SSSRning Angliyadagi Elchisi Ivan Mixaylovich Mayskiy bilan “diplomatik munosabatlarni qayta tiklash toʻgʻrisida”gi shartnoma va Sharqda Polsha armiyasini yaratish toʻgʻrisida shartnoma imzoladi.

1941 yil avgustidan 1942 yil avgustigacha Sovet Ittifoqi qamoqlaridan asirga olingan va deportatsiya qilingan polyaklar Oʻzbekistonga yigʻila boshladi, bu yerda Polsha armiyasining tiklanish jarayoni boshlandi.

Polsha Respublikasi fuqarolari stalincha mehnat oʻlim lagerlaridan qutulish uchun Oʻzbekistonga otlandi. Har bir mahkum va oʻz vatanidan haydalgan polyak general Anders armiyasiga kirishga harakat qildi. Bu ozodlik sari yangi yoʻl edi.

Polsha xalqi davlatchiligining ramz va atributlarini tiklashning mashaqqatli jarayoni asosan general Vladislav Anders qoʻmondonligi ostidagi "Polsha qoʻshinlari" bosh qarorgohi joylashgan hozirgi Oʻzbekiston Respublikasi hududida boʻlib oʻtdi.

General Anders Oʻzbekistonda paytida butun Polsha xalqini ozodlikka chaqirdi. Butun dunyo bu haqiqatni bilishi va general Andersning shaxsiy tashabbusi bilan Oʻzbekistonda polsha xalqini sovet asirligidan qutqarish qanday tashkil etilgani haqida tasavvurga ega boʻlishi kerak.

1941 yil oxirida Stalinning oʻlim lagerlarida boʻlgan harbiy asirlar, deportatsiya qilingan va hukm qilingan Polsha fuqarolari general Vladislav Albert Anders qoʻmondonligi ostida "Oq burgut" gerbi bilan oq-qizil bayroqni koʻtardilar. Polsha Respublikasi Qurolli Kuchlari armiyasini rasman qayta tiklashdi.

1942 yil oxiriga kelib, general Anders qoʻmondonligi ostida Polsha Respublikasining 150 mingga yaqin fuqarolari Oʻzbekistondan Kaspiy dengizi boʻylab Krasnovodsk portiga, dengiz orqali SSSRdan Eron portiga evakuatsiya qilindi.

Polsha armiyasining harbiy asirlarini SSSR hududidan evakuatsiya qilish va general Anders armiyasining dunyoni fashizmdan ozod qilish yoʻlidagi yangi yoʻli aynan Oʻzbekistonda boshlandi.

Oʻzbekistonning Yangiyoʻldeb atalmish kichik shaharchasining temir yoʻl vokzalidan general Anders tomonidan Polsha xalqini qutqarish amaliyoti uyushtirildi.

Ajablanarli tasodif shuki, hatto general Anders boshchiligidagi polshaliklar ozodlik sari yoʻl olgan oʻzbek shahrining nomi YaNGI YOʻL ham ramziy koʻrinadi va maʼlum bir muqaddas maʼnoga ega.

"Xalqlar qamoqxonasidan" xalos boʻlish, zulmatdan chiqish, Stalinning oʻlim lagerlaridan ozod boʻlish yoki fashizmga qarshi jangga tez kirish, "Polsha armiyasi" armiyasini sovet asirligidan ozod qilish jarayonini har qanday tarzda ifodalash mumkin, ammo hali ham bu voqea Polsha xalqi xotirasida saqlanib qolgan va insoniyat tarixida Polsha xalqi ozodligining yangi yoʻli sifatida muhrlanib qoladi.

Polsha askar va zobitlari Rech Pospolitaning yangi armiyasi bayroqlari va gerbini koʻtarib, Oʻzbekistonning Yangiyoʻl shahridan yangi yoʻl – ozodlik, harbiy jasorat choʻqqilari sari yoʻl oldi.

General Vladislav Albert Anders qoʻmondonligi ostida fashizmga qarshi janglarda polyaklar butun dunyoga chinakam qahramonlik koʻrsatdilar. Bu Polsha xalqining shon-sharafi va shuhratining buyuk hikoyasi edi.

Shuhrat Barlos